Πέμπτη 29 Δεκεμβρίου 2016

Η εικόνα της διάσωσης του Προδρόμου από την σφαγή των νηπίων

Πολλοί ίσως έχουν παρατηρήσει στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου την εικόνα που παρουσιάζει την Ελισάβετ με τον Πρόδρομο στην αγκαλιά της, καθώς προσπαθεί να μπει σε μια σπηλιά, για να ξεφύγει από τον ένοπλο στρατιώτη που την καταδιώκει. Η εικόνα αυτή βρίσκεται στην βάση του τέμπλου, κάτω από την δεσποτική εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και φέρει την επιγραφή "Ἡ Ἐλισάβετ φεύγει ἐκ τῆς Βρεφοκτονίας Ἰρώδου τοῦ Βασιλέως".



Η εικόνα ανήκει στο σύνολο των τεσσάρων θωρακίων του τέμπλου, που συνεχίζουν την παράδοση των πρωτοχριστιανικών θωρακίων, από τα οποία εξελίχθηκαν τα σημερινά εικονοστάσια των ναών. Στον ναό της Κοιμήσεως απεικονίζονται σε αυτά, από αριστερά προς δεξιά, η εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο (κάτω από την δεσποτική εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου), η φυγή της Θεοτόκου και του Ιωσήφ στην Αίγυπτο (κάτω από την εικόνα της Θεοτόκου), η προσκύνηση των Μάγων (κάτω από την εικόνα του Χριστού) και η διάσωση του Προδρόμου, στην οποία αναφέρεται το παρόν άρθρο. Ενώ, όμως, για τα υπόλοιπα τρία θωράκια οι ιστορίες στις οποίες βασίζονται είναι γνωστές, με το κείμενο και την αφήγηση που βρίσκονται πίσω από την τέταρτη εικόνα δεν είμαστε εξοικειωμένοι. 
Σύμφωνα με αρχαία εκκλησιαστική παράδοση, που διατυπώνεται για πρώτη φορά στο λεγόμενο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, ένα απόκρυφο κείμενο του 2ου αι. μ. Χ., όταν ο Ηρώδης διέταξε την σφαγή των νηπίων με σκοπό να εξοντώσει τον Χριστό, η Ελισάβετ πήρε τον Ιωάννη και έτρεξε στα βουνά για να κρυφτεί. Εκεί παρακάλεσε το βουνό να την κρύψει και εκείνο άνοιξε σχηματίζοντας σπήλαιο για να εισέλθει η Ελισάβετ με τον Ιωάννη.

Πρωτευαγγέλιον Ἰακώβου 22, στίχοι 1 και 3. (έκδοση Tischendorf [1853]).
Γνοὺς δὲ Ἠρώδης ὅτι ἐνεπαίχθη ὑπὸ τῶν μάγων, ὀργισθεὶς ἔπεμψεν φονευτὰς λέγων αὐτοῖς: τὰ βρέφη ἀπὸ διετοῦς καὶ κατωτέρω ἀποκτείνατε ... ἡ δὲ Ἐλισάβετ, ἀκούσασα ὅτι Ἰωάννης ζητεῖται, λαβούσα αὐτὸν ἀνέβη εἰς τὴν ὀρεινήν, καὶ περιεβλέπετο ποῦ αὐτὸν κρύψει` καὶ οὐκ ἦν τόπος ἀποκρυφῆς. Καὶ στενάξασα Ἐλισάβετ φωνῇ μεγάλῃ λέγει: Ὅρος Θεοῦ, δέξαι μητέρα μετὰ τέκνου. Καὶ παραχρῆμα ἐδιχάσθη τὸ ὅρος καὶ ἐδέξατο αὐτήν. Καὶ ἦν διαφαῖνον αὐτοῖς φως` ἄγγελος γαρ Κυρίου ἦν μετ' αὐτῶν, διαφυλάσσων αὐτούς. (Όταν κατάλαβε ο Ηρώδης ότι οι μάγοι των κορόιδεψαν θύμωσε και έστειλε δολοφόνους, λέγοντάς τους: τα παιδιά από δύο χρονών και κάτω σκοτώστε τα ... Η Ελισάβετ, όταν πληροφορήθηκε ότι ψάχνουν τον Ιωάννη, τον πήρε και ανέβηκε στα βουνά και έψαχνε πού να τον κρύψει. Και τόπος για να κρυφτούν δεν υπήρχε. Και αναστενάζοντας βαριά η Ελισάβετ λέει: όρος του Θεού, δέξου μια μητέρα με το παιδί της. Και αμέσως σχίστηκε στα δύο το βουνό και την δέχτηκε. Και φως έλαμπε για χάρη της, γιατί άγγελος Κυρίου ήταν μαζί τους, προστατεύοντας τους).

Την πρώτη γνωστή απεικόνιση της φυγής της Ελισάβετ συναντούμε στον πήλινο δίσκο του Bobbio, χρονολογούμενο τον 6ο αι., ενώ η σκηνή δεν σταματά να ιστορείται όλους τους επόμενους αιώνες, αν και πάντοτε παραμένει σχετικά σπάνια απεικόνιση. Το γεγονός ότι την συναντούμε στον ναό του χωριού πρέπει να οφείλεται στον αγιογράφο Θεόκλητο Τσαλπατούρο: το γεγονός ότι υπήρξε μοναχός στο Άγιο Όρος του προσέφερε προφανώς όχι μόνο την γνώση του κειμένου που παρέθεσα, αλλά και παλαιών απεικονίσεων του θέματος. 
Είναι βέβαιο ότι ο ενοριακός ναός της Κοιμήσεως διαθέτει πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία οφείλονται στην καλαισθησία τόσο των προγόνων μας ως παραγγελιοδοτών, όσο και των καλλιτεχνών που εργάστηκαν σε αυτόν. Αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πρέπει εμείς να ανακαλύψουμε ξανά.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

- Tischendorf, C., Evangelia Apocrypha. Λειψία 1853.

- Κέικο, Κ., Η ζωή του Προδρόμου στη Βυζαντινή ζωγραφική (διδακτορική διατριβή). Θεσσαλονίκη 1995.

* Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".