Ηλειακή Πρωτοχρονιά 16

Για μία ακόμη χρονιά, οι εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα του κ. Γ. Δημητρόπουλου εξέδωσαν τον τόμο της Ηλειακής Πρωτοχρονιάς, που περιμένουμε πλέον με ανυπομονησία κάθε Χριστούγεννα. Περιέχει, όπως πάντα, εξαιρετικά κείμενα διαπρεπών επιστημόνων αλλά και ακούραστων ιστοριοδιφών, που φωτίζουν πτυχές τις ηλειακής ιστορίας, περισσότερο ή λιγότερο γνωστές.

Σημαντικό μέρος του τόμου αποτελούν οι μελέτες των αρχαιολόγων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας, που προσπαθούν να κάνουν γνωστή στο ευρύ κοινό την επίπονη δουλειά της διαχείρισης, συντήρησης και αποκατάστασης των αρχαιολογικών μνημείων του νομού. Επάξια εκπροσωπείται και η Ιερά Μητρόπολις Ηλείας, με κείμενα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ηλείας κ. κ. Γερμανού και κληρικών, ενώ οι ιστορικοί και ιστοριοδίφες καταθέτουν για μία ακόμη φορά τα αποτελέσματα των ερευνών τους.

Μεταξύ αυτών των μελετητών έχω την τιμή να περιλαμβάνομαι κι εγώ για τέταρτη συνεχόμενη χρονιά με το άρθρο "Θεόκλητο Τσαλπατούρος: ο αγιογράφος του Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας" (σσ. 394-404). Με το κείμενο αυτό επιχειρώ να ανασυνθέσω τον βίο και την εργογραφία του μεγάλου αγιογράφου του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα, Θεοκλήτου Τσαλπατούρου, του οποίου τα έργα, άλλοτε ενυπόγραφα και άλλοτε ανώνυμα, κοσμούν πολλούς ναούς της Μητροπόλεως Ηλείας. Όπως φαίνεται από τον όγκο του σωζόμενου έργου του, υπήρξε ο πλέον εμπορικός αγιογράφος της εποχής του και το αγιογραφικό του τάλαντο έχαιρε της εκτίμησης όλου του νομού.

Το σημαντικότερο στοιχείο του άρθρου μου αποτελεί η δημοσίευση για πρώτη φορά του συμβολαίου παραγγελίας των είκοσι τεσσάρων εικόνων των προφητών και της επιχρύσωσης του τέμπλου και της ουρανίας του ενοριακού μας ναού. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέχει το εν λόγω συμβόλαιο, οι παραπάνω εργασίες πραγματοποιήθηκαν το 1889 και κόστισαν 4.500 δραχμές, ποσό εξαιρετικά υψηλό για την εποχή.

Ευχαριστώ, λοιπόν, και από αυτήν την θέση τον κ. Δημητρόπουλο για την τιμή που μου κάνει όλα αυτά τα χρόνια και εύχομαι η Ηλειακή Πρωτοχρονιά να συνεχίσει να ταξιδεύει για πάντα!

Ελένη Σπυροπούλου, η "Καλόγρια".

Σπάνια, ειδικά σε μικρές κοινωνίες, υπάρχει ομοφωνία σχετικά με ένα πρόσωπο. Συνήθως οι απόψεις είναι μοιρασμένες και για τον ίδιο άνθρωπο άλλους θα ακούσεις να εκφράζονται θετικά, ενώ άλλους αρνητικά. 

Ένα από τα ελάχιστα άτομα που έζησαν στο χωριό μας και χαίρουν της εκτίμησης και του σεβασμού όλων είναι η Ελένη Σπυροπούλου, γνωστή περισσότερο σε όλους ως "Καλόγρια", λόγω της υπηρεσίας της ως νεωκόρισσας στην ενορία.

Η Ελένη Σπυροπούλου, κόρη του εκ Στρέφη Παναγιώτη Σπυροπούλου και της εξ Ηράκλειας Αγλαΐας Λεων. Παπουτσή, γεννήθηκε το 1916. Παντρεύτηκε τον επίσης εξ Ηράκλειας Διονύσιο Χαρ. Σπυρόπουλο (συμπτωματικά τα επώνυμά τους ήταν ίδια) και απέκτησε μαζί του δύο κόρες. Δυστυχώς, ο σύζυγός της πέθανε το 1946 σε ηλικία 30 ετών από "κοιλιακά" (γενικόλογη ονομασία της εποχής για προβλήματα του γαστρεντερικού συστήματος), αφήνοντάς την χήρα με κόρες μόλις 6 χρονών και 13 μηνών.

Από το σημείο αυτό ξεκινάει ο μεγάλος της αγώνας. Παλεύει καθημερινά να επιβιώσει μαζί με τα παιδιά της, μεταπωλώντας στον Πύργο προϊόντα δικά της ή αγορασμένα από το χωριό. Μαζί με τις υπόλοιπες γυναίκες δουλεύει σε όλα τα γύρω χωριά, κυρίως στην συγκομιδή σταφίδας.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 της προτάθηκε από τον επίτροπο της ενορίας, Παναγιώτη Καμπύλαυκο, να αναλάβει την θέση της νεωκόρισσας, καθώς η γερόντισσα πλέον Χρύσω Ιω. Τσατά δεν μπορούσε να συνεχίσει αυτό το έργο. Διστακτικά στην αρχή, δέχτηκε να εξυπηρετήσει τον ναό για τις ανάγκες του πανηγυριού της 23ης Αυγούστου που πλησίαζε, αλλά κατέληξε να αναλάβει την θέση για τα επόμενα σχεδόν 30 χρόνια. 

Η υπηρεσία της στην ενορία υπήρξε υποδειγματική. Άνθρωπος διακριτικός και χαμηλών τόνων, προσπαθούσε να περνά απαρατήρητη. Απέφευγε να κυκλοφορεί στον ναό ή να εισέρχεται στο Ιερό κατά την διάρκεια των ακολουθιών και δεν παρενέβαινε ποτέ στα καθήκοντα των επιτρόπων. Τις παρατηρήσεις των δύο ιερέων που υπηρέτησε, του π. Αγγελή Καρυανού και του π. Παναγιώτη Γεωργιοπούλου, τις άκουγε με στωικότητα και ποτέ δεν είχε παραπονεθεί. 

Είχε την συνήθεια να επισκέπτεται την παραμονή των Κυριακών και των μεγάλων εορτών και τις τρεις εκκλησιές του χωριού, για να ανάψει τα καντήλια. Κατά την εορτή του Ευαγγελισμού συνήθιζε να μένει όλην την ημέρα στον ναό της Ευαγγελίστριας, για να μπορούν να την επισκέπτονται οι πολλοί την εποχή εκείνη προσκυνητές από τα γύρω χωριά. Κάθε Σάββατο άναβε πάρα πολλά από τα καντήλια του Κοιμητηρίου, αφού πολλοί της το ζητούσαν, δίνοντάς της μια μικρή αμοιβή.

Τα τελευταία χρόνια της υπηρεσίας της ως νεωκόρισσας εργάστηκε αμισθί, "για την ψυχή της" όπως έλεγε. Παραιτήθηκε από την θέση της στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ενώ εκοιμήθη το 1996.

Αυτό που πάντοτε μου έκανε εντύπωση, αφού από μικρό παιδί ακούω ιστορίες για αυτήν την αξιοθαύμαστη γυναίκα, είναι ότι δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να πει κάτι κακό ή να την κατηγορήσει για κάτι. Αντιθέτως, η φράση που έρχεται στα χείλη όλων όταν τους ρωτήσεις, είναι ότι πρόκειται για άγιο άνθρωπο. Φαίνεται ότι η υπομονή με την οποία αντιμετώπιζε τις δυσκολίες της ζωής της, η συνέπεια και η διακριτικότητα με την οποία έφερνε σε πέρας τις υποχρεώσεις της ως νεοκόρισσας, αλλά κυρίως η ευγένεια και η καλοσύνη με την οποία φερόταν στους γύρω της βρήκαν αποδέκτες και αποτελούσαν για όλους του χωριανούς αδιάσειστα στοιχεία του καλού της χαρακτήρα και έναν σοβαρό λόγο για να της ανταποδίδουν την ευγένεια. Τέτοιους ανθρώπους χρειαζόμαστε και σήμερα, που η ευγένεια, η καλοσύνη και η συνέπεια έχουν καταλήξει να θεωρούνται παρωχημένες.

(Για τις πληροφορίες και τις φωτογραφίες ευχαριστώ την κ. Γιώτα Δημητροπούλου, κόρη της Ελένης Σπυροπούλου, που μου άνοιξε το σπίτι και την καρδιά της)

Πέτρος Γ. Χριστόπουλος, ανθυποσμηναγός

 Έχω παλαιότερα αναφερθεί σε όσους συγχωριανούς μας πολέμησαν κατά την διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου και σε εκείνους που σκοτώθηκαν πολεμώντας. Ο λόγος αυτήν την φορά, ωστόσο, είναι για ένα άγνωστο ανάμεσά μας πρόσωπο, που επέλεξε να υπηρετήσει την Ελλάδα εντός των Ενόπλων Δυνάμεων και έχασε την ζωή του στην υπηρεσία αυτή. 

Πρόκειται για τον Πέτρο Χριστόπουλο, γιό του Γεωργίου και της Γιαννούλας Χριστοπούλου, που σκοτώθηκε σε ηλικία 23 ετών κατά την διάρκεια αεροπορικών ασκήσεων το 1953.

Η επιτύμβια πλάκα που στήθηκε στον τάφο του, με εμφανή στο κείμενο την συγκίνηση αλλά και την υπερηφάνεια της οικογένειάς του για την προσφορά του γιου τους, μας πληροφορεί τα εξής: 

ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ

ΠΕΤΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΣ

ΑΝΘΥΠΟΣΜΗΝΑΓΟΣ ΕΤΩΝ 23.

ΕΓΕΝΝΗΘΗ ΕΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ 4 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ

1930. ΚΑΤΕΤΑΓΗ ΕΙΣ ΒΑΣ. ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΝ

ΤΗΝ 25 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1950.

ΥΠΕΡΕΤΩΝ ΕΙΣ 110ΗΝ ΠΤΕΡΥΓΑ ΜΑΧΗΣ

 ΒΑΣΕΩΣ ΛΑΡΙΣΣΗΣ

ΚΑΙ ΕΚΤΕΛΩΝ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΜΕ 

ΑΕΡΙΟΠΡΟΩΘΟΥΜΕΝΟΝ ΣΥΝΕΤΡΙΒΗ

ΜΕΤ΄ ΑΥΤΟΥ ΤΗΝ 18ΗΝ ΜΑΡΤΙΟΥ 1953

ΗΜΕΡΑΝ ΤΕΤΑΡΤΗΝ

ΕΝ ΣΟΦΑΔΕΣ ΚΑΡΔΙΤΣΗΣ

Πέραν της θυσίας της ζωής του (η οποία δεν μπορεί παρά να είναι συνειδητή, όπως όλων όσοι διακινδυνεύουν την ζωή τους υπηρετώντας σε παρόμοιες επικίνδυνες θέσεις), πρέπει να συνυπολογίσουμε στην αξία αυτού του παιδιού και την εποχή κατά την οποία έδρασε. Την δεκαετία του 1950 η Πολεμική Αεροπορία αποτελούσε χώρο καινοτομίας στις Ένοπλες Δυνάμεις και το ανθρώπινο δυναμικό της ήταν ολογάριθμο και ως εκ τούτου, επίλεκτο. Αυτό σημαίνει ότι ο νεαρός Πέτρος διέθετε εξαιρετικές ικανότητες, που του επέτρεψαν να καταταχθεί στο συγκεκριμένο σώμα. Οι γεροντότεροι, μάλιστα, έλεγαν ότι επρόκειτο για έναν εξαιρετικά μεγαλόσωμο νέο, με μεγάλο ύψος και επιβλητικό παράστημα, που συμπληρωνόταν και από ευγενικό χαρακτήρα.

Όπως μας πληροφορεί η επιτύμβια στήλη του, υπηρετούσε στην 110 πτέρυγα μάχης της Λάρισσας. Πρόκειται για μια ιστορική βάση, την πρώτη αεροπορική βάση που ιδρύθηκε στην Ελλάδα το 1912 (για περισσότερες πληροφορίες βλ. εδώ)

Ο Πέτρος σκοτώθηκε την ώρα του καθήκοντος, ενώ δηλαδή κυβερνούσε ένα αεροσκάφος κατά την διάρκεια αεροπορικής άσκησης την Τετάρτη 18 Μαρτίου 1953 στην περιοχή του χωριού Σοφάδες της Καρδίτσας. Το χωριό αυτό βρίσκεται στα ανατολικά της πόλεως και απέχει από αυτήν 17 χιλιόμετρα.

Το σώμα του μεταφέρθηκε σε σφραγισμένο φέρετρο στο χωριό, όπου και κηδεύτηκε. Τα οστά του ανακομίστηκαν μετά τον θάνατο του αδελφού του, Διονυσίου Χριστοπούλου, και ενταφιάστηκαν μαζί του στον νέο οικογενειακό τάφο. Η επιτύμβια στήλη του, ωστόσο, παραμένει στην αρχική της θέση.

Είναι λυπηρό που τέτοιες προσωπικότητες, που με τα χαρίσματα, τα κατορθώματα και τις θυσίες τους έχουν να διδάξουν κάτι, παραμένουν στην αφάνεια, χωρίς να γνωρίζει σχεδόν κανείς την ύπαρξή τους. Αυτό που η κοινωνία μας έχει ανάγκη είναι τα πρότυπα. Σε αυτά πρέπει να επενδύσουμε. Ευτυχώς, το χωριό μας, αν και μικρό και άσημο, έθρεψε μαζί με το παιδί αυτό και άλλους αξιόλογους ανθρώπους, για τους οποίους πρέπει να είναι υπερήφανο.

Γιατί και πώς πολέμησαν οι Έλληνες;

Είναι ίσως δύσκολο για τους περισσότερους από εμάς, που έχουμε ζήσει όλη μας την ζωή σε καιρό ειρήνης, να καταλάβουμε τί ήταν αυτό που ώθησε τους προγόνους μας να πολεμήσουν με τόση προθυμία κάθε φορά που χρειάστηκε. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι ο ξεσηκωμός του 1821 ήταν σχεδιασμένος από καιρό και έγινε με πρωτοβουλία δική μας, δεν ισχύει το ίδιο και για το 1940. Οι Έλληνες τότε απλώς ζούσαν την συνηθισμένη ζωή τους, όταν δέχτηκαν την επίθεση. Κι όμως, την ίδια μέρα ξεκίνησαν ακόμη κι από το τελευταίο χωριό για να ταξιδέψουν εκατοντάδες χιλιόμετρα μακρυά, εκεί που τους χρειαζόταν η Πατρίδα.

Και δεν έφυγαν από τα σπίτια τους σαν να πήγαιναν σε πόλεμο, από όπου ήξεραν ότι είναι πολύ πιθανόν να μην ξαναγυρίσουν. Δεν έφυγαν σκυθρωποί, αλλά γελαστοί. Έφυγαν με δάκρυα στα μάτια, αλλά όχι μόνο επειδή λυπούνταν που αποχωρίζονταν τις οικογένειές τους και πήγαιναν να δουν με τα μάτια τους τον θάνατο. Δάκρυζαν και από συγκίνηση, γιατί αντιλαμβάνονταν την τιμή που τους γινόταν να υπερασπιστούν την Πατρίδα τους.

Την συμπεριφορά αυτή απέναντι στον πόλεμο δεν την εκδήλωσαν οι Έλληνες ούτε πρώτη φορά ούτε μοναδική το 1940. Η στάση τους αυτή ήταν η κληρονομιά που κουβαλούσαν - χωρίς ίσως να το γνωρίζουν - και η οποία ερχόταν μέσα από τους αιώνες. Ερχόταν από την αξεπέραστη ανδρεία των αρχαίων Ελλήνων, που πολέμησαν με θάρρος απέναντι σε πολύ πιο ισχυρούς, όπως οι Πέρσες. Ερχόταν η κληρονομιά αυτή από το Βυζάντιο, του οποίου ο τελευταίος αυτοκράτορας με θαυμαστή αξιοπρέπεια αρνήθηκε να παραδοθεί στον Οθωμανό Πορθητή, παρότι ήξερε ότι δεν είχε ελπίδα να νικήσει. Ερχόταν, τέλος, η κληρονομιά αυτή από το 1821, τότε που κι ο τελευταίος χωρικός πήρε το όπλο του για να γίνει μετά από τετρακόσια χρόνια το έθνος κύριο του εαυτού του.

Τί, όμως, υπερασπίστηκαν όλοι αυτοί οι γενναίοι; Για τί πολέμησαν; Γιατί επέλεξαν να σκορπίσουν τα κόκκαλά τους στα βουνά ή να τραυματιστούν ανεπανόρθωτα για όλη τους την ζωή; Μα για να υπερασπιστούν την Πατρίδα. Αλλά τι σήμαινε η λέξη αυτή για αυτούς; Και πάλι η απάντηση έρχεται μέσα από τους αιώνες της ελληνικής ιστορίας, όπως την τραγούδησαν οι μαχητές της Σαλαμίνας, πριν κάνουν την επίθεση στον τεράστιο περσικό στόλο: Παιδιά των Ελλήνων εμπρός! Ελευθερώστε την πατρίδα, ελευθερώστε τα παιδιά και τις γυναίκες σας, τους ναούς και τους τάφους των προγόνων σας! Πατρίδα, λοιπόν, είναι για τον Έλληνα όλων των αιώνων η οικογένειά του, οι ναοί και οι πρόγονοί του. Αν κάτι από αυτά ατιμαστεί ή χαθεί, χάνεται και η Πατρίδα.

Αλλά οι Έλληνες δεν άφησαν σε καμμία εποχή να ατιμαστεί ή να χαθεί ούτε η οικογένειά τους, ούτε οι ιεροί τους χώροι ούτε και τα ιερά οστά των προγόνων τους. Αυτήν την κληρονομιά και την ευθύνη που την συνοδεύει κουβαλάμε ακόμη σήμερα και θα την κουβαλάμε όσο έχουμε συναίσθηση της ταυτότητάς μας, ειδικά όταν η ταυτότητα αυτή απειλείται από καιρούς πονηρούς όπως ο δικός μας.

Το παραπάνω κείμενο εκφωνήθηκε κατά την επιμνημόσυνη δέηση στο Ηρώο του χωριού. Για τις απλοϊκές μου σκέψεις τα δάκρυα συγκίνησης των παρισταμένων γυναικών και οι ευχές τους, που πρώτη φορά ίσως άκουσα να βγαίνουν τόσο αληθινά μέσα από ανθρώπινη ψυχή, είναι υπερπολύτιμη αμοιβή. Η παρέα και οι κουβέντες τους στην συνέχεια ήταν ασυγκρίτως πιο δυναμωτικές από τον καφέ! Και του χρόνου!

Η ζώνη των προφητών

Σε παλαιότερη ανάρτησή μου (εδώ) είχα αποκαλύψει την ύπαρξη συμβολαιογραφικού εγγράφου, σύμφωνα με το οποίο οι είκοσι τέσσερις εικόνες των προφητών στην ένωση της οροφής με τον βόρειο και νότιο τοίχο του ναού της Κοιμήσεως αποτελούν έργο του Θεοκλήτου Τσαλπατούρου, του αριστοτέχνη αγιογράφου που υπογράφει και τις εικόνες της Βρεφοκρατούσας και της Κοίμησης (εφέστια) και, όπως φαίνεται, έχει δημιουργήσει και όλες τις υπόλοιπες εικόνες του τέμπλου. Το έγγραφο αυτό, μαζί με όσα βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία μπόρεσα μέχρι τώρα να συλλέξω, θα δημοσιευτεί στον φετινό τόμο της Ηλειακής Πρωτοχρονιάς, της αξιέπαινης προσπάθειας του ιδιοκτήτη του Βιβλιοπανοράματος Αμαλιάδας, κ. Δημητρόπουλου.

Όσον αφορά την ζώνη των προφητών που συναντούμε στον ενοριακό μας ναό, αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της διακόσμησης των ναών του 19ου αιώνα στην Ηλεία, δανεισμένο από τις εκκλησίες των Επτανήσων. Οι περίτεχνες ουρανίες (δηλαδή οι διακοσμημένες οροφές), που συνδυάζουν την ξυλογλυπτική με την αγιογραφία είναι πολύ συχνές στα Επτάνησα (π. χ. οι ουρανίες του Αγίου Σπυρίδωνα Κέρκυρας ή της Φανερωμένης Ζακύνθου). Εξάλλου, η επτανησιακή επίδραση είναι φανερή και στην εικονογραφία του ναού μας, με την χρήση π. χ. της εικόνας του Νυμφίου ως βήλου (παραπετάσματος) της Ωραίας Πύλης αντί για την απεικόνιση του Μεγάλου Αρχιερέα. 

Οι εικόνες των προφητών, σύμφωνα με το προς δημοσίευση συμβόλαιο, είναι αγιογραφημένες πάνω σε λαμαρίνα. Η επιλογή αυτού του υλικού είναι πρακτικής σημασίας, καθώς η τοποθέτησή τους στην συγκεκριμένη θέση απαιτεί να έχουν σχήμα περίπου ημικυκλίου. Για την εποχής της κατασκευής τους (δηλαδή το 1889, σύμφωνα με το έγγραφο) το μόνο υλικό που μπορούσε να προσφέρει αυτήν την ευκαμψία είναι η λαμαρίνα. Μεταξύ των εικόνων, που είναι αναρτημένες πάνω σε ειδική ξύλινη κατασκευή, υπάρχουν διακοσμητικές κατακόρυφες λωρίδες με φυτικά μοτίβα και κεφαλές αγγέλων.

Η διάταξη των εικόνων φαίνεται στα παρακάτω σχέδια:

Η επιλογή των συγκεκριμένων προφητών δεν φαίνεται να ακολουθεί κάποια συγκεκριμένη λογική ή μοτίβο. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι μεταξύ τους βρίσκονται και πρόσωπα συνδεόμενα στην θεολογία και την αγιογραφία με το πρόσωπο της Θεοτόκου, όπως ο Γεδεών. Το συγκεκριμένο παλαιοδιαθηκικό πρόσωπο, που δεν ανήκει στους προφήτες αλλά στους Κριτές, αναφέρεται συνήθως σε σχέση με την προεικόνιση του θαυματουργικού τόκου της Παναγίας με το περιστατικό του πόκου (βλ. Κριταὶ 6). Αλλά και η μορφή του Ιακώβ φαίνεται να σχετίζεται με την Θεοτόκο, αφού το όραμα της κλίμακας που περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη αποτελεί για τους Πατέρες της Εκκλησίας προτύπωση του ρόλου της στο έργο του Θεού (βλ. Γένεσις 28).

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η μορφή του Βαραχία, καθώς στην Παλαιά Διαθήκη δεν υπάρχει προφήτης με το συγκεκριμένο όνομα. Σε ορισμένους μόνο Πατέρες, ο Βαραχίας εμφανίζεται ως πατέρας του Ζαχαρία, του πατέρα του Ιωάννη του Προδρόμου, ο οποίος υποδέχτηκε την Θεοτόκο στον Ναό κατά τα Εισόδια (βλ. και Ματθ. 23.35 και Λουκ. 11.51)

Χρήσιμο θα ήταν να μπορούσα να διαβαστούν τα ειλητάρια, που οι μορφές κρατούν και τα οποία θα έδιναν περισσότερα στοιχεία για την εικονογραφική τους λειτουργία. Αφενός, όμως, το μεγάλο ύψος στο οποίο είναι τοποθετημένες οι εικόνες και αφετέρου η αιθάλη κεριών εκατόν πενήντα χρόνων δυσχεραίνουν αυτό το έργο. Σε ορισμένες βέβαια περιπτώσεις, τα αντικείμενα που κρατούν οι προφήτες αποτελούν τα γνωστά από την Αγία Γραφή και την παράδοση της αγιογραφίας σύμβολά τους (για τα σύμβολα και το τύπο κάθε προφήτη θα υπάρξει ειδική ανάρτηση).

Βόρειος τοίχος (από δεξιά προς αριστερά): Μωυσής, Δαυίδ, Ησαΐας.

Βόρειος τοίχος (από δεξιά προς αριστερά): Δανιήλ, Ηλίας, Γεδεών.

Βόρειος τοίχος (από δεξιά προς αριστερά): Ιωνάς, Ιερεμίας, Αμώς.

Βόρειος τοίχος (από δεξιά προς αριστερά): Αμώς, Ωσηέ,
Ελισσαίος, Σοφονίας.

Νότιος τοίχος (από αριστερά προς δεξιά): Σολομών, Σαμουήλ, Ααρών, Ιακώβ.

Νότιος τοίχος (από αριστερά προς δεξιά): Ιακώβ, Ιεζεκιήλ, Βαραχίας.

Νότιος τοίχος (από αριστερά προς δεξιά): Αβδιού, Ναούμ Αγγαίος.

Νότιος τοίχος (από αριστερά προς δεξιά): Αββακούμ, Ιωήλ, Ζαχαρίας.

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".

Το τέμπλο του ιερού ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Ίσως το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο των ορθοδόξων ναών μέχρι και τον 19ο αιώνα υπήρξε το ξυλόγλυπτο τέμπλο, που ενσωμάτωσε μοτίβα όχι μόνο θρησκευτικά, αλλά ακόμη και προερχόμενα από την λαϊκή τέχνη και παράδοση ή από την ευρωπαϊκή τέχνη του μπαρόκ και του ροκοκό.

Φημισμένοι σε όλοι την Ελλάδα υπήρξαν οι οι ηπειρώτες ξυλογλύπτες, που κόσμισαν με τα έργα τους τους ναούς και τα αρχοντικά της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας. Για την περιοχή μας δύο υπήρξαν τα κέντρα της ξυλογλυπτική τέχνης, η Βερβίτσα (σημερινά Τρόπαια Αρκαδίας) και τα χωριά της ορεινής Ηλείας. Στην περίπτωση του τέμπλου του ενοριακού ναού του χωριού, όπως έχει ήδη ανακοινωθεί εδώ και εδώ, το συνεργείο που κατασκεύασε το τέμπλο με αρχιτεχνίτη τον Αποστόλη Δ. Μαραγκό προερχόταν από το χωριό Πορετσό, που τότε ανήκε στην Ηλεία, ενώ σήμερα υπάγεται στον νομό Αχαΐας με την ονομασία Αγράμπελα.

Στο συμφωνητικό κατασκευής αναφέρεται ρητά η απαίτηση των κατοίκων του χωριού για χρήση του τέμπλου του ναού του Αγίου Δημητρίου Καράτουλα ως προτύπου, με τον όρο το προοριζόμενο για τον ναό του Μπρούμα να "ἔχει ἐργασίαν διπλασίαν, ἤτοι σκαλίσματα περισσότερα". Δυστυχώς, το τέμπλο του ναού του Καράτουλα δεν σώζεται, αλλά από άλλο, αδημοσίευτο συμβόλαιο των Γ. Α. Κ. Πύργου αποδεικνύεται πως αποτελούσε έργο του ίδιου ξυλογλύπτη.

Το εν λόγω τέμπλο περιλαμβάνει τα συνηθισμένα στους ναούς του 19ου αιώνα στην Ηλεία μέρη, δηλαδή την επίστεψη της Σταύρωσης με τα λυπηρά, το δωδεκάορτο, το κεμέρι (< τουρκ. kemer = ζώνη), την άμπελο, τις δεσποτικές εικόνες, τα θωράκια, αλλά και τα αγιογραφημένα παραπετάσματα των θυρών, και το βημόθυρο. Η παρακάτω γραφική αναπαράσταση παρουσιάζει σχηματικά τις ονομασίες των μερών αυτών.

Τα μέρη του τέμπλου του ι. ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Η διακόσμηση του τέμπλου βασίζεται κυρίως σε φυτικά μοτίβα (φυλλώματα και άνθη), συνδυασμένα με απεικονίσεις αγγελικών μορφών, φανταστικών ζώων (δρακόντων και πυρπνόων πτηνών) και ιερών αντικειμένων (Σταυρού, Δισκοπότηρου, αρχιερατικής μήτρας και στεφάνου). Εξαίρεση αποτελούν οι δύο γλυπτικές απεικονίσεις γεγονότων από τα Ευαγγέλια, του Μυστικού Δείπνου στο κέντρο του κεμεριού πάνω από την Ωραία Πύλη και του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο, με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ στο αριστερό φύλλο και την Θεοτόκο στο δεξιό.

Τμήμα του υπερθύρου της νότιας θύρας του Ιερού,
της ζώνης της αμπέλου και του κεμεριού.
Διακρίνονται φυτικά μοτίβα και αγγελικές μορφές.

Η ζώνη ανάμεσα στις Δεσποτικές εικόνες και τα θωράκια με φυτικά μοτίβα.

Πολύ χαρακτηριστική είναι η Σταύρωση στην επίστεψη, με τους τρομερούς δράκοντες που βρίσκονται αλυσοδεμένοι στον Σταυρό του Χριστού. Η σύνθεση αυτή φαίνεται να συμολίζει την ήττα και τον περιορισμό της εξουσίας του Διαβόλου με την σταυρική θυσία του Χριστού.

Η Σταύρωση στην επίστεψη.

Ευρύτερη λήψη του ανωτέρου τμήματο του τέμπλου με την Σταύρωση.

Η γλυπτική παράσταση του Μυστικού Δείπνου στο κεμέρι, πάνω από την Ωραία Πύλη

Από την άποψη της τεχνικής, το αρτιότερο τμήμα του τέμπλου αποτελεί η Ωραία Πύλη. Το βημόθυρο, το υπέρθυρο και οι γλυπτικές παραστάσεις που βρίσκονται πάνω από αυτήν (Μυστικός Δείπνος, Σταύρωση) αποτελούν αριστουργήματα γλυπτικής, που τείνουν προς την τεχνική του ολόγλυφου. Η συγκέντρωση των αρτιότερων τμημάτων στο κέντρο του τέμπλου είναι λογική, αφού είναι το μέρος που συγκεντρώνει την προσοχή των πιστών κατά τις ιερές ακολουθίες, αφού χρησιμοποιείται για τις εξόδους του ιερέα από το Βήμα προς τον κυρίως ναό (π. χ. κατά την Μετάληψη).

Συνολική άποψη της Ωραίας Πύλης.

Το βημόθυρο.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γλυπτική παράσταση του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο, όχι μόνο για την ιδιαίτερη απόδοση των χαρακτηριστικών των μορφών, αλλά και για ένα εσκεμμένο, όπως φαίνεται, "σφάλμα", το οποίο μπορεί κανείς να παρατηρήσει μόνο από μικρή απόσταση. Το αριστερό χέρι του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, με το οποίο προσφέρει τον κρίνο στην Θεοτόκο, είναι σκαλισμένο όχι πάνω στο σώμα του αλλά στο άλλο φύλλο του βημοθύρου, μπροστά από την Παναγία.

Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ από την γλυπτική
παράσταση του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο.

Η Θεοτόκος από την γλυπτική
παράσταση του Ευαγγελισμού στο βημόθυρο.

 

Το υπέρθυρο της Ωραίας Πύλης.

 Στο υπέρθυρο της Ωραία Πύλης απεικονίζονται στα πλάγια δύο άγγελοι με διακονικές στολές να κρατούν δίκηρο και τρίκηρο (όπως συμβαίνει και στην πραγματικότητα με τους διακόνους και την στάση που παίρνουν εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης). Επάνω από αυτούς δύο ιπτάμενοι άγγελοι κρατούν μια αρχιερατική μήτρα, με την οποία καλύπτουν ένα δισκοπότηρο (σύμβολο της προσφερόμενης μπροστά στην Ωραία Πύλη Θείας Κοινωνίας), και ένα στεφάνι.

Ο δεξιός άγγελος - διάκονος της Ωραίας Πύλης.

Ο αριστερός άγγελος - διάκονος της Ωραίας Πύλης.

 

Συνολικά, στο τέμπλο βρίσκονται τοποθετημένες 33 αγιογραφικές παραστάσεις: ο Εσταυρωμένος στο κέντρο του Σταυρού της επίστεψης, οι μορφές της Θεοτόκου και του αποστόλου Ιωάννη στα λυπηρά, αδιάγνωστη παράσταση σε κυκλική υποδοχή κάτω από τον Σταυρό, ο Ακοίμητος Οφθαλμός, οι εικόνες του Δωδεκαόρτου και η Αγία Τριάδα, οι τέσσερις δεσποτικές εικόνες, οι τέσσερις εικόνες των θωρακίων, οι απεικονίσεις των Αρχαγγέλων στις πλαϊνές θύρες του Ιερού και του Νυμφίου στην Ωραία Πύλη και οι τέσσερις Ιεράρχες, Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, Βασίλειος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος και Γρηγόριος ο Διάλογος στην βάση του βημοθύρου. Η ιστόρηση των τεσσάρων αυτών Πατέρων στην Ωραία Πύλη φαίνεται ότι έχει άμεση σχέση με την συγγραφή από αυτούς Θείων Λειτουργιών (ο Άγιος Γρηγόριος ο Διάλογος συνέγραψε την ακολουθία των Προηγιασμένων Δώρων, που τελείται τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής).

Σχεδιαστική αναπαράσταση του τέμπλου με τις επιγραφές των εικόνων (διατηρείται η ορθογραφία τους).
Με πράσινο χρώμα σημειώνονται οι γλυπτικές παραστάσεις. Στους αριθμούς αντιστοιχούν:
1. Αγιογραφική παράσταση του Ακοίμητου Οφθαλμού.
2. Γλυπτική παράσταση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Ευαγγελισμός).
3. Γλυπτική παράσταση της Θεοτόκου (Ευαγγελισμός).
4-7. Οι τέσσερις ιεράρχες του βημοθύρου.
8. Ορθογώνιο θωράκιο του κεμεριού.

Οι τέσσερις Ιεράρχες στο κάτω μέρος του βημοθύρου.

Μέσω των λίγων αυτών στοιχείων, γίνεται φανερό ότι έχουμε να κάνουμε με ένα εξαιρετικό δείγμα ξυλογλυπτικής, του οποιου η αξία δεν αφορά μόνο την παλαιότητα. Η εκτέλεση του έργου φαίνεται να έχει γίνει με ιδιαίτερη προσοχή και προγραμματισμό κατανομής των εργασιών ανάμεσα στα μέλη του συνεργείου. Μπορούμε δηλαδή να υποθέσουμε ότι τα κεντρικότερα και συνεπώς πιο λεπτοδουλεμένα μέρη του τέμπλου κατασκευάστηκαν από τον αρχιτεχνίτη Αποστόλη Μαραγκό, ως τον πλέον έμπειρο. Αυτή, άλλωστε, η λογική της κατανομής των εργασιών ανάμεσα στα συνεργεία ανάλογα με την σπουδαιότητά τους ακολουθείτο και από τους κτίστες: οι εμπειρότεροι έχτιζαν το εξωτερικό μέρος που ήταν ορατό και οι πιο άπειροι το εσωτερικό.

Αξίζει να τονιστεί ότι στους ναούς της Μητροπόλεως Ηλείας διατηρούνται μέχρι σήμερα εξαιρετικά έργα ξυλογλυπτικής του 19ου αιώνα, τα οποία δεν έχουν τύχει της απαραίτητης μελέτης και ανάδειξης. Ας αρχίσουμε απλά γνωρίζοντας και θαυμάζοντάς τα.

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".

"... Κάθε μαχαλάς και τάξη.": μια ιδιαιτερότητα της ακολουθίας του Επιταφίου

Είμαστε όλοι εξοικειωμένοι με την διάταξη της ακολουθίας του Επιταφίου το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής: μετά την Αποκαθήλωση το ύφασμα με την παράσταση του σώματος του Χριστού τοποθετείται στο Κουβούκλιο του επιταφίου στο μέσον της Εκκλησίας, όπου οι πιστοί προσκυνούν μαζί με αυτό και τον Σταυρό, από τον οποίο αποκαθηλώθηκε ο Εσταυρωμένος. 

Η ύπαρξη, όμως, ενός σπανιότατου κειμηλίου στον ναό του χωριού μας έχει επιβάλλει μια μικρή παρέκκλιση, που κάνει την ακολουθία αυτήν ακόμη πιο ιδιαίτερη. Στην κόγχη του Ιερού, στο ίδιο βάθρο με τον Σταυρό, φυλάσσεται καθόλον τον χρόνο μια μεγάλη, κεντητή εικόνα του Επιταφίου Θρήνου, η οποία κατά την μεγάλη Παρασκευή τοποθετείται στο μέσον του ναού, δίπλα από το κουβούκλιο του επιταφίου. Πρόκειται ουσιαστικά για έναν μεγάλο κεντητό επιτάφιο, διαστάσεων δύο μέτρων μήκους και ενός μέτρου πλάτους, τοποθετημένου μέσα σε ξύλινη κορνίζα. 

Η κεντρική παράσταση απεικονίζει το σώμα του Χριστού πλαισιωμένο από Αγγέλους, την Θεοτόκο, τον Ιωάννη τον Θεολόγο και τους Αγίους Ιωσήφ από Αριμαθαίας και Νικόδημο. Την παράσταση αυτή περιτρέχει επιγραφή με τον Απολυτίκιον του Μεγάλου Σαββάτου: "Ὁ εὐσχήμων Ἰωσήφ ἀπὸ τοῦ ξύλου καθελὼν τὸ ἄχραν/τόν σου σῶμα σινδόνι / καθαρᾷ εἰλήσας καὶ ἀρώμασι ἐν μνήματι καινῷ / κηδεύσας ἀπέθετο", ενώ στις τέσσερις γωνίες απεικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές.

Τα ενδύματα των μορφών είναι κεντημένα με χρυσή και αργυρή κλωστή πάνω σε ερυθρό ύφασμα, ενώ τα γυμνά μέρη των σωμάτων (δηλαδή τα πρόσωπα και τα χέρια, καθώς και ολόκληρο  το γυμνό σώμα του Χριστού) είναι ζωγραφισμένα πάνω σε δέρμα και προσαρμοσμένα ανάμεσα στα κεντητά μέρη. 

Η παράσταση αυτή, χρονολογούμενη με βάση άλλα παρόμοια δείγματα πιθανώς στα τέλη του 19ου αιώνα, ακολουθεί παρόμοια έργα ρωσικής τεχνοτροπίας. Παρόμοια κειμήλια σώζονται και σε άλλους ναούς της Μητροπόλεως Ηλείας. Μάλιστα, η ίδια παράσταση υπάρχει και στο Μουσείο της Ιεράς Μονής Σκαφιδιάς. Εκείνο, όμως, που διαφοροποιεί την εικόνα του χωριού είναι το μεγάλο μέγεθος (τουλάχιστον τριπλάσιο από όλες τις άλλες περιπτώσεις που γνωρίζω), καθώς και η ιδιαίτερη χρήση της κατά την Μεγάλη Παρασκευή. Χάρη στην ύπαρξη του κειμηλίου αυτού οι πιστοί μπορούν να προσκυνούν τον Επιτάφιο ακόμη και μετά την άρση του υφάσματος από το κουβούκλιο μετά την επιστροφή του στον ναό από την περιφορά.

(Οι φωτογραφίες προέρχονται από την χθεσινή ακολουθία και περιφορά του Επιταφίου στο χωριό).

Θεόκλητος Τσαλπατούρος, ο αγιογράφος του ναού της Κοιμήσεως

Για την αγιογράφηση του ενοριακού ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στηριζόμαστε προς το παρόν κυρίως στις δύο πολύτιμες επιγραφικές μαρτυρίες, που διασώζονται σε δύο από τις εικόνες του τέμπλου, δηλαδή στην εικόνα της Θεοτόκου και στην εικόνα της Κοίμησης. Σύμφωνα με τις επιγραφές αυτές τις δύο εικόνες έχει ιστορήσει ο αγιογράφος Θεόκλητος Τσαλπατούρος στον Πύργο κατά τα έτη 1876 και 1879 αντίστοιχα.

Η επιγραφή της εικόνας της Θεοτόκου έχει ως εξής: Δαπάνη Βασιλείου Δημητροπούλου / καὶ τῆς συζύγου αὐτοῦ Παναγιώτας. / Ἐν Πύργῳ τὴν 13 Αὐγούστου 1876 διὰ χειρὸς Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.

Τρία χρόνια αργότερα ο ίδιος αγιογράφος ιστόρησε την εικόνα της Κοιμήσεως, η οποία φέρει ανάλογη επιγραφή: Ἐν Πύργῳ τὴν 13 Αὐγούστου 1879. / Διὰ χειρὸς Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.

Η επιγραφή της εικόνας της Θεοτόκου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Η επιγραφή της εικόνας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Πληροφορίες για το σωζόμενο σήμερα εντός των ορίων της Μητροπόλεως Ηλείας έργο του Θεοκλήτου Τσαλπατούρου διασώζει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ηλείας κ. κ. Γερμανός στην μελέτη του με τίτλο «Ἁγιογράφοι φορητῶν ἱερῶν εἰκόνων μονῶν καὶ ἐνοριῶν Ἱ. Μητροπόλεως Ἠλείας & Ὠλένης τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος» στα Πρακτικὰ Ἠλειακοῦ Πνευματικοῦ Συμποσίου 1993 (Πύργος-Γαστούνη 26-28 Νοεμβρίου 1993), σ. 75:

32. Θεόκλητος Μοναχὸς Τσαλπατοῦρος. Ἁγιογραφεῖ ἐν Πύργῳ.

α. Ὑπάρχουν δύο εἰκόνες του εἰς τὴν ἐνορίαν Στρουσίου ἔτους 1875, ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ ἡ Θεοτόκος.

β. εἰς τὴν Ἱ. Μονὴν Εἰσοδιωτίσσης Ἁγ. Ἰωάννου Πύργου˙ ἡ Γοργοεπήκοος ἔτους 1876.

γ. Εἰς τὴν Ἱ. Μονὴν Ἁγ. Ἀθανασίου Ἀμπελοκάμπου (Καρακουζίου) ἔργον του εἶναι ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ἔτους 1876.

δ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἡρακλείας εἰκὼν τῆς Θεοτόκου τοῦ 1876.

ε. Εἰς τὴν ἐνορίαν Κολλυρίου (Ναοῦ Κοιμητηρίου) ὑπάρχει ἔργον τοῦ ἡ εἰκὼν τοῦ Ἁγ. Διονυσίου Ζακύνθου ἔτους 1877.

στ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Φλόκα ἡ εἰκόνα τῆς Ἁγ. Τριάδος ἔτους 1878.

ζ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἁγ. Ἰωάννου Πύργου˙ Παναγία ἡ Βρεφοκρατούσα ἔτους 1878.

η. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἁγ. Σπυρίδωνος Πύργου˙ Οἱ Ἅγιοι Ἀνάργυροι Κοσμᾶς καὶ Δαμιανὸς 1876 (εἰκ. 7) ὁ Ἅγιος Δημήτριος 1891 (εἰκ. 8) καὶ ὁ Ἱερομάρτυς Χαράλαμπος 1891.

θ. Εἰς τὴν ἐνορίαν Ἁγ. Νικολάου Σωπίου˙ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ 22-12-1887, τῆς Θεοτόκου 22-12-1887 καὶ τοῦ Προδρόμου 22-12-1887.

ι. Ἐπίσης ὑπάρχουν δύο ἔργα του χωρὶς χρονολογία: εἰς τὴν Ἱ. Μονὴν Σκαφιδιᾶς ἡ εἰκὼν Ἁγίων Ἀνδρονίκου καὶ Ἰουνίας καὶ εἰς τὴν ἐνορίας Καυκανιᾶς, ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς τοῦ τέμπλου.

ια. Τέλος σημειώνω ὅτι ὅλες οἱ εἰκόνες τοῦ τέμπλου εἰς τὸν Ἱ. Ν. Ἁγ. Γεωργίου Μιράκας εἶναι ἔργον Θεοκλήτου (χωρὶς ἐπίθετον καὶ τὸ χαρακτηριστικὸν τοῦ Μοναχοῦ) ἔτους 1887, ἁγιογραφημένες ἐν Πύργῳ.

Πιστεύω ὅτι πρόκειται διὰ τὸν αὐτὸν ἁγιογρἀφον, Θεόκλητον Μοναχὸν Τσαλπατοῦρον.

Οἱ εἰκόνες αὐτὲς εἶναι αἱ ἑξῆς:

Οἱ Δεσποτικὲς εἰκόνες τοῦ τέμπλου. Ἤτοι Ἰησοῦς Χριστὸς, Παναγία, Πρόδρομος καὶ Ἅγ. Γεώργιος. Ἡ τελευταία ἀναγράφει ἐκτὸς τοῦ ἔτους καὶ ἡμέρα καὶ μήνα ἁγιογραφήσεως˙ 22 Ἀπριλίου 1887. Οἱ 12 εἰκόνες τοῦ Δωδεκαόρτου. Εἰκόνα τῆς Ἁγ. Τριάδος. 12 εἰκόνες τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος.

Εικόνα των Αγίων Αναργύρων (1876)
του αγιογράφου Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.
Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Πύργου.

Εικόνα του Αγίου Δημητρίου (1891)
του αγιογράφου Θεοκλήτου Τσαλπατούρου.
Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Πύργου.

Παρατηρούμε μόνον ότι όσον αφορά την ενορία του χωριού μας ο Μητροπολίτης αναφέρει μόνο την εικόνα της Θεοτόκου και όχι την εικόνα της Κοίμησης. Η παράλειψη αυτή μπορεί να οφείλεται είτε στην ανεπαρκή αποστολή πληροφοριών εκ μέρους του εφημερίου της ενορίας (η μελέτη βασίστηκε στην αποστολή στοιχείων εκ μέρους του εφημερίου κάθε ενορίας, τα οποία ο Μητροπολίτης ταξινόμησε και ερμήνευσε) είτε σε εκ παραδρομής σφάλμα του ίδιου.

Από την εργασία αυτή προκύπτει ότι ο εν λόγω αγιογράφος εργάστηκε σίγουρα μεταξύ των ετών 1875 και 1891 (πιθανώς και πριν και μετά από αυτό το διάστημα) στον Πύργο και τα 46 αναφερόμενα στην παραπάνω μελέτη έργα του βρίσκονται διασκορπισμένα σε μεγάλο τμήμα της Ηλείας, από το Στρούσι στα βόρεια μέχρι το Φλόκα στα νότια. Όπως σημειώνει, βέβαια, και ο ίδιος ο Μητροπολίτης Ηλείας στα συμπεράσματα της μελέτης του, είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν και άλλα έργα του αγιογράφου αυτού, τα οποία είναι ανυπόγραφα και ως εκ τούτου αταύτιστα.

Η μελέτη του συμβολαιογραφικού αρχείου Γ.Α.Κ. Πύργου δεν έχει αποδώσει μέχρι στιγμής καρπούς ως προς την ανεύρεση του συμβολαίου παραγγελίας των εικόνων του τέμπλου. Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τους, όμως, και κυρίως τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα που απαντούν και στις 32 παραστάσεις του τέμπλου καθιστούν, κατά την γνώμη μου, βέβαιη την απόδοση στον Θεόκλητο Τσαλπατούρο, παρά την απουσία επιγραφών.

Κατά ευτυχή συγκυρία εντόπισα πρόσφατα ένα συμβόλαιο με την παραγγελία στον Θεόκλητο Τσαλπατούρο των 24 εικόνων των προφητών που είναι τοποθετημένες στην ένωση της οροφής με τους τοίχους. Το συμβόλαιο αυτό θα δημοσιευτεί με την πρώτη ευκαιρία.

Αν η υπόθεσή μου για την ιστόρηση από τον Θεόκλητο Τσαλπατούρο και των επιτοίχιων αγιογραφιών του ναού της Κοίμησης, που βασίζεται επίσης στην ύπαρξη ομοιοτήτων με τα έργα που του αποδίδονται με ασφάλεια, ο ναός αποτελεί ίσως το πιο ολοκληρωμένο δείγμα του έργου του αγιογράφου αυτού.

Η εικόνα της Θεοτόκου του τέμπλου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

Η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ηράκλειας.

(Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες των εικόνων των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Δημητρίου του Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Πύργου αναδημοσιεύονται εδώ από την σελίδα 88 της μελέτης του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ηλείας κ. κ. Γερμανού «Ἁγιογράφοι φορητῶν ἱερῶν εἰκόνων μονῶν καὶ ἐνοριῶν Ἱ. Μητροπόλεως Ἠλείας & Ὠλένης τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος» στα Πρακτικὰ Ἠλειακοῦ Πνευματικοῦ Συμποσίου 1993 (Πύργος-Γαστούνη 26-28 Νοεμβρίου 1993), σ. 88)

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".