Η ενορία Μπρούμα-Ηράκλειας κατά τον 19ο και 20ο αιώνα

Συγχωριανοί και φίλοι χρόνια πολλά! 

Τα Χριστούγεννα μας βρίσκουν ακόμη μία φορά φτωχότερους σε υλικά, ας ευχηθούμε, όμως, να μας βρουν πλουσιότερους σε πνευματικά αγαθά, όπως κατανόηση, συμπόνοια, αγάπη, αλληλοβοήθεια, πίστη και ελπίδα.Ας μας παρηγορεί ότι το έθνος μας κατόρθωσε θαυμαστά έργα κυρίως σε περιόδους πίεσης και δυσκολιών!

Μεταξύ άλλων είναι παρήγορο το γεγονός ότι μέσα στην περίοδο αυτή της "κρίσης" φαίνεται να ενισχύεται η αγάπη μας για πράγματα που είχαμε παλαιότερα παραμελήσει, όπως η ιστορία και ο πολιτισμός μας. Πολλές είναι η ιστοσελίδες που υπάρχουν ήδη, ενώ καινούριες δημιουργούνται καθημερινά, αφιερωμένες στην τοπική ιστορία της Ηλείας. Πρόκειται για προσπάθειες απλών ανθρώπων, χωρίς κανένα συμφέρον, αφορμώμενες μόνο από αγάπη για τον τόπο. Πολλές, επίσης, είναι οι πρωτοβουλίες για ανάδειξη μνημείων (λαμπρό παράδειγμα η αποκάλυψη του μεταβυζαντινού ναού του Ασκητή από τους κατοίκους του Γουμέρου). Τα εγκαίνεια του Αρχαιολογικού Μουσείου του Πύργου και οι νέες ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας συμπληρώνουν την εικόνα της αναζωογόνησης του ενδιαφέροντος για την Ηλεία, κρατικού και ιδιωτικού.

Μέσα σε αυτό το κλίμα και με την ίδια διάθεση, το φετινό μου άρθρο στην Ηλειακή Πρωτοχρονιά 14 αναφέρεται στην ιστορία της ενορίας του χωριού μας από το 1800 και εξής. Στις σελίδες του παραθέτω όσα στοιχεία έχω συλλέξει ως τώρα: συμφωνητικά για την κατασκευή του ναού και του τέμπλου της Κοιμήσεως, ιστορικά στοιχεία για όλους τους ναούς του χωριού και πλήρη κατάλογο των ιερέων από το 1800. Πρόκειται για πληροφορίες και έγγραφα που έρχονται για πρώτη φορά στο φως και αποτελούν αποτέλεσμα προσωπικού και πολύχρονου κόπου. Αποτελούν την ελάχιστη προσφορά στον τόπο που μεγάλωσα και στους ανθρώπους του. Αποτελούν, επίσης, το πρώτο βήμα της προσπάθειας για την ανάδειξη ενός μνημείου της περιοχής, του ενοριακού ναού του χωριού, που έφτασε ως τις μέρες μας, μαζί με μερικά ακόμη εκκλησιαστικά μνημεία της Ηλείας.

Όπως θα δείτε, το άρθρο είναι αφιερωμένο στην μνήμη τριών ανθρώπων που με βοήθησαν καθοριστικά και έβαλαν την βάση για το φετινό άρθρο, χαρίζοντάς μου τις αναμνήσεις τους. Η προθυμία τους για βοήθεια είναι για μένα πρότυπο ζωής.

Χρόνια πολλά και ευτυχισμένα στον καθένα σας ξεχωριστά!

  Η ενορία Μπρούμα-Ηράκλειας κατά τον 19ο και 20ο αιώνα (Η.Π. 14 )

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του κύκλου αναρτήσεων με θέμα την ιστορία και την αρχαιολογική αξία του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βλ. πάνω δεξιά την στήλη με τίτλο "Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου".

Γαμπροί και νύφες από και προς το Μπρούμα του 19ου αιώνα.

Ο γάμος υπήρξε από την αρχαιότητα ένα από τα βασικά μέσα επιβεβαίωσης της φιλίας και ισχυροποίησης των συμμαχιών, κυρίως όσον αφορά τις βασιλικές και αριστοκρατικές οικογένειες. Ωστόσο, ακόμη και μεταξύ των υπολοίπων κοινωνικών στρωμάτων η επιλογή συζύγου ακολούθησε πάντοτε παρόμοια λογική.

Είναι προφανές ότι, ειδικά όσον αφορά τους μικρούς αγροτικούς οικισμούς, η επιλογή συζύγου δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο ίδιο χωριό, αλλά περιλαμβάνει όλη την γύρω περιοχή, η έκταση της οποίας μπορεί να ποικίλλει ανά περίπτωση, από τα πολύ κοντινά χωριά μέχρι τα πολύ απομακρυσμένα. Η απόσταση του νέου σπιτιού από το πατρικό είναι ιδιαίτερα επώδυνη κυρίως για την γυναίκα και την μητέρα της. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο το γεγονός ότι σε πολλά δημοτικά τραγούδια ο πόνος αυτός έχει εκφραστεί πολλές φορές σπαρακτικά. Ας θυμηθούμε, παραδείγματος χάρη, το γνωστό «Τραγούδι του νεκρού αδερφού», όπου η μάνα με τον θρήνο και τις κατάρες της σηκώνει τον γιο της από τον τάφο για να της φέρει πίσω την παντρεμένη σε ξένο τόπο κόρη της.

Όσον αφορά το χωριό μας φαίνεται ότι τροφοδότησε άλλα χωριά με νέους και νέες συζύγους, αλλά εξίσου τροφοδοτήθηκε με γαμπρούς και νύφες. Πλούσιες πληροφορίες σχετικά με το θέμα, ειδικά αναφορικά με τον 19ο αιώνα, παραδίδουν τα συμβολαιογραφικά αρχεία, καθώς για την εποχή εκείνη τα στοιχεία που αφορούν τα θηλυκά μέλη των οικογενειών είναι ανύπαρκτα στα επίσημα διοικητικά έγγραφα του κράτους (εκλογικοί κατάλογοι, δημοτικοί κατάλογοι που συντάχθηκαν για πρώτη φορά τον 20ο αιώνα κλπ.). Καθίστανται, με αυτόν τον τρόπο, μοναδική πηγή γενεαλογικών πληροφοριών.

Παραθέτω, λοιπόν, στην συνέχεια, όσα στοιχεία έχω μέχρι στιγμής συλλέξει από το συμβολαιογραφικό αρχείο Ολυμπίων, που αφορούν τις σειρές 1 έως 4 των συμβολαιογραφούντων Ειρηνοδικών Ολυμπίων, οι οποίες εκτείνονται χρονικά από το 1859 ως το 1884. Τα ονόματα δίνονται ανά χωριό, ενώ σε παρένθεση αναφέρω την ακριβή ή κατά προσέγγιση χρονολογία της τέλεσης του γάμου.

Μπρουμαίοι παντρεμένοι στο Στρέφι

• Ανώνυμη κόρη Γιωργάκη Γκουράσα, σύζυγος Διονυσίου Αναστ. Δακουρά (Κυριακή 2/11/1875)

• Θεοδώρα Ευσταθίου Γεωργιοπούλου, σύζυγος Θεοδώρου Παπανικοπούλου (πριν τον Δεκέμβριο του 1876)

• Βασίλω Σπήλιου Σοφιανοπούλου, σύζυγος Λεωνίδα Τσατσαμπά (πριν το 1877)

• Αγγέλω Διαμαντοπούλου, σύζυγος Χρήστου Αγγελοπούλου (Κυριακή 12/11/1878)

• Φωτεινή Παναγιώτη Κανελλοπούλου, σύζυγος Παρασκευά Φωτοπούλου (πριν το 1882)

Στρεφαίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Ροϊδούλα Καπεζάνου, σύζυγος Χρήστου Κατσαριώτη (πριν το 1867)

• Κωνσταντίνος Αλεξίου Κουρνούτας, σώγαμπρος, σύζυγος Γιωργίτσας Γεωργάκη Κατσαριώτη (1868)

Μπρουμαίοι παντρεμένοι στο Σμίλα

• Θεοδώρα Δημητρίου Χριστοδουλοπούλου, σύζυγος Βασιλείου Κούτρα (πριν το 1870)

Σμυλαίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Ιωάννης Σκουλαρίκης, σώγαμπρος, σύζυγος άγνωστης (πριν το 1873)

• Παναγιώτα Ευσταθίου Μπίρμπα, σύζυγος Διονυσίου Γκουράσα (πριν το 1874)

• Μαρία Αναγνώστου Παναγοπούλου, σύζυγος Χαραλάμπου Γεωργιοπούλου (1879)

Πουρναραίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Παναγιώτα Αθανασοπούλου, σύζυγος Βασιλείου Δημητροπούλου (πριν το 1873) (Αναφέρονται στην αφιέρωση της εικόνας της Θεοτόκου της Κοιμήσεως)

• Παναγιώτα Παναγοπούλου, σύζυγος Πανάγου Ηλιοπούλου (πριν το 1876)

• Κυπαρίσσω (επώνυμο άγνωστο), σύζυγος Παναγιώτου Αναγ. Γκουράσα (πριν τις 23/10/1880)

• Αγγελική Αναγνώστου Τσιρώνη, σύζυγος Χρήστου Ευστ. Γεωργιοπούλου (Κυριακή 31/10/1882)

Μπρουμαίοι παντρεμένοι στο Κρεκούκι

• Ασπασία (επώνυμο άγνωστο) σύζυγος Παναγιώτη Κρέζου (πριν το 1875)

Κρεκουκαίοι παντρεμένου στο Μπρούμα

• Μαρία Δημητράκη Αναστασοπούλου, σύζυγος Πέτρου Γ. Κούφη (Κυριακή 14/11/1879)

• Γεωργίτσα Χριστοπούλου, σύζυγος Αντωνίου Γεωργιοπούλου (Κυριακή 9/11/1880)

Πλαταναίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Βασιλική Δημοπούλου, του Ανδρέα και της Ασήμως, σύζυγος Γεωργίου Μπουλούτα (Κυριακή 7/11/1876)

Δρουβαίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Ελένη Κοκκινοπούλου, του Κωνσταντίνου και της Δημήτρως, σύζυγος Χαραλάμπου. Ηλ. Κατσαριώτη (Κυριακή 24/4/1883)

Καρατουλαίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Μαγδαληνή Κανελλοπούλου, του Γεωργίου και της Μαρίας, σύζυγος Ασημάκη Ασημακοπούλου (πριν το 1875)

• Μανθίτσα Σταυροπούλου, σύζυγος Παναγιώτη Δημητροπούλου (19/10/1875) (Πέθανε το 1878 χωρίς να αποκτήσει παιδιά)

Καλολετσάνοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Αθανάσιος Κ. Γκάμαρης, σώγαμπρος, σύζυγος Κωνσταντίνας Αθανασίου Κατσαριώτη (Κυριακή 29/6/1880)

Λανθαίοι παντρεμένοι στο Μπρούμα

• Ασπασία Μητροπούλου, σύζυγος αγνώστου (πριν το 1874)

Βάχλια Γορτυνίας

• Ελένη Δημοπούλου, σύζυγος Σπυρίδωνος Μπούλιαρη (περίπου 1869)

Άγνωστης καταγωγής

• Νικόλαος Σταμάτης ή Σταματόπουλος ή Ρουμελιώτης, σώγαμπρος, σύζυγος Γιωργούλας Μ. Γκουράσα (περίπου 1870)

Ο Αϊ- Γιάννης στην τοπική παράδοση

Οι εορτές της Εκκλησίας, ιδίως παλαιότερα για τις αγροτικές κοινωνίες, εκτός από ευκαιρία για

απόδραση από την καθημερινή κούραση και για απόλαυση φαγητού, το οποίο τον υπόλοιπο καιρό αντιμετωπιζόταν με φειδωλότητα, αποτελούσαν και ορόσημα για τις ασχολίες τους. Συγκεκριμένες γιορτές σηματοδοτούσαν την έναρξη της κατάλληλης περιόδου για την εκτέλεση μια αγροτικής εργασίας ή για την συγκομιδή των καρπών:  η εορτή του Ευαγγελισμού π.χ. σημειώνεται, μεταξύ άλλων, σε παλαιά εγχειρίδια της Αγροτικής Τράπεζας ως το όριο, πριν από το οποίο πρέπει να έχει ολοκληρωθεί η φύτευση της πατάτας.

Μάλιστα, πολλές φορές το όνομα του εορταζομένου Αγίου δημιουργεί με βάση την παρετυμολογία γεωργικά έθιμα: π. χ. στην εορτή του Αγίου Πολυκάρπου (23 Φεβρουαρίου), οι γεωργοί "φοβερίζουν" τα επί χρόνια άκαρπα δέντρα, χτυπώντας τον κορμό τους με το τσεκούρι. Είναι προφανής εδώ η παρετυμολογική σύνδεση του ονόματος του Αγίου Πολυκάρπου (<πολύς + καρπός) με την καρποφορία των δέντρων.

Η συχνότητα με την οποία εορτάζονται κατά την διάρκεια του έτους γεγονότα από την ζωή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου αποτελεί ίσως και την εξήγηση για την ισχυρή σύνδεσή του με τις αγροτικές εργασίες και την ζωή της υπαίθρου. Η μνήμη του τιμάται έξι φορές ετησίως, είναι δηλαδή ο περισσότερο τιμώμενος άνθρωπος μετά την Παναγία. 

Στο εκκλησιαστικό έτος, που ξεκινά με την 1η Σεπτεμβρίου, η πρώτη εορτή προς τιμή του είναι "Η σύλληψις του Τιμίου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου" (23 Σεπτεμβρίου) κατά την οποία εορτάζεται η αναγγελία της γέννησης του στον πατέρα του, Ζαχαρία. Στην περιοχή μας η εορτή αποτελεί αφορμή για το πανηγύρι (παλαιότερα ζωοπανήγυρη) του Βάραγγα, όπου βρίσκεται και ναΰδριο, μετόχι του Παναγίου Τάφου. Εννέα ακριβώς μήνες μετά (όσο δηλαδή διαρκεί μια εγκυμοσύνη), στις 24 Ιουνίου, εορτάζεται το "Γενέθλιον του Προδρόμου" ή, όπως είναι γνωστή η εορτή στην τοπική παράδοση "του Αγιαννιού του Ριγανά". Η λαϊκή ονομασία της γιορτής φανερώνει την σύνδεσή της με την συγκομιδή της ρίγανης, η οποία την εποχή εκείνη βρίσκεται στην πλήρη ανάπτυξή της. 

Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι οι εορτές της Σύλληψης και της Γέννησης του Προδρόμου έχουν κανονιστεί από την Εκκλησία έξι ακριβώς μήνες πριν της αντίστοιχες γιορτές της σύλληψης και της γέννησης του Χριστού (δηλαδή του Ευαγγελισμού και των Χριστουγέννων αντίστοιχα), αφού σύμφωνα με το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, όταν η Ελισάβετ, η μητέρα του Προδρόμου, ήταν έγκυος έξι μηνών, η Παναγία συνέλαβε τον Χριστό. 

Οι υπόλοιπες εορτές του Προδρόμου είναι η Σύναξη του Προδρόμου (7 Ιανουαρίου), Α΄ & Β΄ Εύρεση της κεφαλής του Προδρόμου (24 Φεβρουαρίου), Γ΄ Εύρεση της κεφαλής του Προδρόμου (25 Μαΐου) και τελευταία η σημερινή, δηλαδή η "Αποτομή της Κεφαλής"  του, κατά την οποία τιμάται ο αποκεφαλισμός του από τον Βασιλιά Ηρώδη. 

Στην τοπική λαϊκή γλώσσα η σημερινή γιορτή ονομάζεται "του Αγιαννιού του Νηστευτή", αφού η ημέρα αυτή αποτελεί για την ορθόδοξη Εκκλησία ημέρα νηστείας. Η λαϊκή ονομασία, μάλιστα, διακρίνει την εορτή αυτή από τις υπόλοιπες του Αγίου, καθώς είναι η μόνη που αποτελεί ημέρα νηστείας. Λέγεται, επίσης, σπανιότερα και "του Αγιαννιού του Συκαλά", γιατί λόγω της νηστείας το κύριο φαγητό αποτελούσαν τα φρούτα, κυρίως δε τα σύκα, που βρίσκονται την εποχή αυτή σε αφθονία.

Η περίπτωση του Προδρόμου αποτελεί μία ακόμη επιβεβαίωση ότι στις παλιές αγροτικές κοινωνίες (σε ένα βαθμό και στις σημερινές), οι εορτές ρυθμίζουν σε μεγάλο βαθμό τις εργασίες και την ζωή των ανθρώπων, όχι με την κανονιστική έννοια αλλά σαν αφορμές για αλλαγή και διαφυγή από την καθημερινότητα, αφού μέρος αυτής έχουν γίνει στο πέρασμα των αιώνων, συνδυασμένες ακόμη και με τα πιο απλά γεγονότα της ζωής.

Χρόνια πολλά λοιπόν!

* Η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο προέρχεται από λεπτομέρεια παλαιάς εικόνας του Αϊ-Γιάννη, που ανήκει στο χωριό μας, χρονολογούμενη πιθανώς στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Απεικονίζεται η "Αποτομή της κεφαλής του Προδρόμου": δύο γυναίκες στέκονται μέσα σε φυλακή. Η μία κρατά σε μαντήλι το κεφάλι του Αγίου, ενώ μπροστά τους βρίσκεται ο φύλακας που εκτέλεσε τον αποκεφαλισμό. Στο φθαρμένο κάτω μέρος μάλλον διακρίνεται το αποκεφαλισμένο σώμα του Προδρόμου. 

Μια παλιά φωτογραφία

Μου είπαν κάποτε ότι αδίκως ασχολούμαι με αυτό που ονομάζω ιστορία του χωριού μου, γιατί "ποιόν άραγε ενδιαφέρει η ιστορία του Μπρούμα;"
Η ιστορία, ωστόσο, δεν γράφεται πάντα για σπουδαία γεγονότα και διάσημα πρόσωπα. Το κάδρο της Ιστορίας δεν είναι παρά ένα ψηφιδωτό από μικρούς βόλους τοπικών αφηγήσεων, γεγονότων και ασήμαντων με την πρώτη ματιά συμβάντων. Σκεφτείτε ποιά θα ήταν, για παράδειγμα, η γνώση μας της αρχαίας Αθήνας, αν δεν γνωρίζαμε ότι το λαμπρό της οικοδόμημα στηριζόταν στην δουλεία και στην καταπίεση των συμμάχων της!
Ιστορία μπορεί να γίνει μια προφορική παράδοση, ένα αντικείμενο που διασώθηκε από την μια γενιά στην άλλη, ένα κομμάτι κεραμίδι από το σπίτι του προπάππου, πολύ περισσότερο δε μια φωτογραφία!
Πριν λίγο καιρό είχα την χαρά να λάβω από ένα συγχωριανό και φίλο, τον Ηρακλή Τσίπη, την φωτογραφία που παρουσιάζω με το παρόν άρθρο, με την άδειά του να την δημοσιεύσω όποτε κρίνω απαραίτητο. Τέτοιες κινήσεις είναι εξαιρετικές, γιατί δείχνουν, κυρίως στην εποχή της κρίσης, ότι ευτυχώς δεν ξεχάσαμε να χαρίζουμε. Ευτυχώς, δηλαδή, θυμόμαστε ακόμη ότι εκτός από το να πάρεις  από κάποιον, υπάρχει και το να δώσεις χωρίς να περιμένεις κάτι σε αντάλλαγμα.
Κι επίσης, όσον αφορά την παρούσα ιστοσελίδα, δεν πρέπει ίσως να ξεχνάμε ότι δεν οδηγείται πουθενά, αν εγώ ανακυκλώνω συνεχώς τις γνώσεις μου ή παρέχω το αποτέλεσμα της έρευνάς μου, αν η προσπάθειά μου δεν βρίσκει ανταπόκριση.
Η φωτογραφία, λοιπόν, του Ηρακλή απεικονίζει μερικούς κυνηγούς μετά το τέλος του "αγώνα" τους, να παρουσιάζουν τα λάφυρά τους. Ο ίδιος ο Ηρακλής μου είπε ότι γνωρίζει με βεβαιότητα μόνο τον παππού του (στην μέση ακριβώς της φωτογραφίας). Ρωτώντας  κατάφερα να μάθω ότι έχει τραβηχτεί πιθανότατα στην λίμνη της Αγουλινίτσας (αποξηραμένη από τη δεκαετία του 1970), αφού τα πουλιά που αποτελούν την λεία των εικονιζομένων είναι μπάλιζες, γνωστά δηλαδή νεροπούλια. Συνεπώς, η χρονολογία λήψης της φωτογραφίας θα πρέπει να υπολογιστεί στην δεκαετία του 1960 ή και νωρίτερα.
Έμαθα, επίσης, ότι κατά πάσα πιθανότητα τα δύο πρόσωπα στα αριστερά της φωτογραφίες είναι οι Διονύσιος Τσουτσάνης (τέρμα αριστερά) και ο γιος του, Φώτης (δίπλα του). Δυστυχώς, για τους υπόλοιπους εικονιζόμενους δεν μπόρεσα να βρω κάποιο στοιχείο, οπότε οποιαδήποτε πληροφορία είναι ευπρόσδεκτη!

Ελπίζω και εύχομαι η ευγενικότατη χειρονομία του Ηρακλή, τον οποίο ευχαριστώ εγώ, όπως και όλοι μας, να μας παρακινήσει σε παρόμοιες κινήσεις!

Ταφικές συνήθειες στο νεκροταφείο του Αγίου Νικολάου

Ο τρόπος με τον οποίο διαχειριζόμαστε τους νεκρούς μας αντικατοπτρίζει τις αντιλήψεις της εποχής μας για τον θάνατο, για την μεταθανάτια ζωή, την σχέση μας με τον ίδιο τον νεκρό. Φυσικά, οι ταφικές συνήθειες είναι διαφορετικές για κάθε εποχή, αν και πολλές φορές ταφικά έθιμα μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά ασυναίσθητα.
Έχω και παλαιότερα αναφερθεί στον ναό του Αγίου Νικολάου, που ανήκει σήμερα στο Λαντζόι αλλά είναι χτισμένος στα ερείπια του ναού του παλιού χωριού, τιμωμένου επίσης επ' ονόματι του Αγίου Νικολάου. Στον περίβολο του ναού αυτού συναντούμε και τον μεγαλύτερο αριθμό ταφών σε σχέση με τις άλλες δύο γνωστές από τοπωνύμια εκκλησίες, του Αγίου Γεωργίου και του Αϊ-Γιάννη. Για την περιοχή του Αϊ-Γιώργη είναι γνωστό ότι φιλοξενεί, επίσης, ταφές, όπως και ο Άγιος Νικόλαος, αφού αρκετές φορές έχουν έρθει κατά λάθος στην επιφάνεια οστά κατά την διάρκεια αγροτικών εργασιών. Για τον ναό του Αϊ-Γιάννη, ωστόσο, δεν έχει ποτέ αναφερθεί ανακάλυψη τάφου.
Όπως και παλιότερα είχα αναφέρει, στον περίβολο του Αγίου Νικολάου οι ταφές αποκαλύφθηκαν για πρώτη φορά κατά την διάνοιξη του αγροτικού δρόμου την δεκαετία του 1970. Έκτοτε και κυρίως κατά τον εορτασμό του νέου ναΐσκου στις 10 Μαΐου κάθε χρόνο, οπότε και εκτελούνται "εξωραΐστικές" εργασίες (αν μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει έτσι εργασίες που ξεθάβουν νεκρούς δήθεν για να καθαρίσουν το προαύλιο του ναού), παρασύρονται από τα μηχανήματα οστά, υπολείμματα του παλαιού ναού, κεραμικά και άλλα αντικείμενα.
Όλη αυτή η καταστροφή, η οποία μόνο με παρέμβαση της αρχαιολογίας μπορεί να διορθωθεί, έχει και το θετικό της, που είναι η παρατήρηση των ταφικών συνηθειών της εποχής εκείνης. Όμως, για ποιά εποχή μιλάμε άραγε; Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οι τελευταίες ταφές στον χώρο αυτόν, αν αποτελούσε πράγματι το νεκροταφείο του παλαιού χωριού (κάτι που είναι αβέβαιο, αφού, όπως προανέφερα, ταφές ανακαλύπτονται και στον Αϊ-Γιώργη), θα πρέπει να πραγματοποιήθηκαν κάποια στιγμή κατά τον 18 αιώνα. Το χωριό βρίσκεται ήδη στην σημερινή του θέση το 1830, άρα η μεταφορά του (αν είναι πραγματικότητα και όχι μύθος) θα πρέπει να έγινε τουλάχιστον στις αρχές του 19ου αιώνα.
Στην τελευταία βόλτα μου, λοιπόν, στον Αϊ-Νικόλα, αυτό που παρατήρησα με ενδιαφέρον είναι ότι σε δύο ταφές που είχαν αποκαλυφθεί πάνω στον δρόμο στις δύο πλευρές του κρανίου κάθε νεκρού ήταν τοποθετημένες δύο πέτρες, πάνω στις οποίες στηριζόταν μία κεραμίδα. Το πρόσωπο, δηλαδή, του νεκρού βρισκόταν μέσα στο αυλάκι της κεραμίδας, σαν να ήθελαν να το προστατέψουν.
Περισσότερα στοιχεία δεν είναι δυνατόν να προκύψουν, αφού για κάτι τέτοιο είναι αρμόδιοι οι  αρχαιολόγοι, και σε καμία περίπτωση τα τρακτέρ. Είναι φανερό, πάντως, ότι η κατεύθυνση του νεκρού είναι, όπως και σήμερα ανατολική, χωρίς να μπορεί να διακριθεί η στάση του σώματος.
Για την χρήση της κεραμίδας ως καλύμματος του προσώπου θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οφείλεται στην απουσία φερέτρου, το οποίο μέχρι και πριν μερικές δεκαετίες αποτελούσε πολυτέλεια. Θεωρώ δηλαδή ότι η κίνηση αυτή δηλώνει φροντίδα των ζωντανών να προστατέψουν το πρόσωπο του νεκρού. Άλλωστε, παρόμοια είναι και η σημερινή συνήθεια να καλύπτουμε τα πρόσωπα των νεκρών πριν την ταφή με μαντήλι.
Εν πάση περιπτώσει, είναι εμφανές όχι μόνο από το περιστατικό αυτό αλλά και από τα υπόλοιπα ευρήματα της περιοχής ότι η έρευνα εκ μέρους των ειδικών είναι αναγκαία και θα φέρει σίγουρα ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

Μετωνομασία Μπροῦμα εἰς Ἡράκλειαν

Εννενήντα οκτώ χρόνια συμπληρώνονται αύριο από την ημέρα που ελήφθη η απόφαση της μετονομασίας του χωριού μας από Μπρούμα σε Ηράκλεια. Ἐννενήντα οκτώ χρόνια που ένα όνομα σχεδόν πεντακοσίων ετών (γι' αυτό θα μιλήσουμε άλλη φορά!) πέρασε στην ιστορία, τουλάχιστον όσον αφορά την επίσημη χρήση, γιατί ανεπίσημα είναι ακόμη και σήμερα αυτό που κυριαρχεί.

Οι μετωνομασίες των χωριών της Ελλάδας αποτέλεσαν φρενίτιδα του ελληνικού κράτους κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Αυτό δεν είναι παράδοξο, αν αναλογιστούμε την προσπάθεια που καταβλήθηκε από τον πνευματικό κόσμο, με πρωτοστάτη τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, για την αντίκρουση της θεωρίας του Φαλμεράυερ περί ασυνέχειας ανάμεσα στον αρχαίο και στον σύγχρονο ελληνισμό. 

Στην διάρκεια των ετών 1913-1922 μεταβλήθηκαν οι ονομασίες σχεδόν 200 χωριών και οικισμών της ελληνικής επικράτειας. Βασικός γνώμονας υπήρξε η απαλλαγή από τοπωνύμια με αρβανίτικη και τούρκικη προέλευση και η αντικατάστασή τους από ελληνικά, είτε πλαστά είτε βασιζόμενα σε υποθετικές ταυτίσεις με αρχαίες ελληνικές πόλεις.

Για τον σκοπό αυτό ιδρύθηκε με Βασιλικό διάταγμα στις 31 Μαρτίου 1909 η "'Επιτροπεία τῶν τοπωνυμίων τῆς Ἑλλάδος" με πρόεδρο τον Ν. Γ. Πολίτη και μέλη τους Σπ. Λάμπρο, Γ. Χατζιδάκι, Γρ. Βερναρδάκη, Χρ. Τσούντα, Π. Καββαδία, Κ. Παπαμιχαλόπουλο, Δ. Καμπούρογλου, Αρ. Βαμπά, Κλ. Στέφανο, Γ. Σωτηριάδη, Μ. Χρυσοχόο, Κ.Ν. Ράδο και Γ. Χωματιανό. Επειδή, όμως, οι Βαμπάς, Στέφανος, Λάμπρου εν τω μεταξύ απεβίωσαν και οι Καμπούρογλου και Βερναρδάκης παραιτήθηκαν, αντικαταστάθηκαν από τους Α. Αδαμαντίου, Σ. Μενάρδο, Σ. Κουγέα, Στ. Π. Κυριακίδη, Κ. Αμάντο και Ι. Βογιατζίδη. 

Είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς το επίπεδο της Επιτροπείας αυτής, αναφερόμενος μόνο και μόνο στα ονόματα των Πολίτη, του θεμελιωτή της ελληνικής λαογραφίας, Χατζιδάκι, θεμελιωτή αντιστοίχως της ελληνικής γλωσσολογίας, και Βερναρδάκη, κορυφαίου φιλολόγου. Άλλωστε, όλα τα μέλη υπηρετούσαν με τον ένα η τον άλλο τρόπο τον πολιτισμό και τα γράμματα, άλλος σαν φιλόλογος, άλλος σαν ιστορικός, άλλος σαν αρχαιολόγος κλπ.

Η Επιτροπή απέκτησε μεγαλύτερη δύναμη μετά και την εφαρμογή του Νόμου 641 της 11ης Φεβρουαρίου 1915, με τον οποίο καθίστατο πλέον υποχρεωτική η γνωμοδότηση της Επιτροπής σε κάθε αίτημα για μετωνομασία κοινότητας υποβαλλόμενο στο Υπουργείο Εσωτερικών. Οι γνωμοδοτήσεις της Επιτροπείας συγκεντρώθηκαν το 1920 σε έναν τόμο από τον Ν. Γ. Πολίτη (Γνωμοδοτήσεις περὶ μετωνομασίας συνοικισμῶν καὶ κοινοτήτων ἐκδιδόμεναι ἀποφάσει τοῦ Ὑπουργείου τῶν Ἐσωτερικῶν, Ἀθῆναι 1920), που όχι μόνο παρέχει μια εικόνα για την μέθοδο που η Επιτροπή ακολούθησε στο έργο της, αλλά και διασώζει πληροφορίες για την διαδικασία που ακολουθείτο από τις ενδιαφερόμενες κοινότητες.

Εξαιρετικά ενδιαφέροντα είναι τα στοιχεία που παρέχονται από την γνωμοδότηση που αφορά το Μπρούμα (ο.π. σ. 56-57). Μαθαίνουμε ότι το όνομα "Ηράκλεια" διεκδικείτο και από το διπλανό Πουρνάρι (η διαφωνία για την θέση της αρχαίας Ηράκλειας, που έφτασε ως σήμερα, πρέπει να έχει στην εποχή αυτή τις ρίζες της). Μάλιστα, αρχικά προκρίθηκε από τον Νομάρχη, στηριζόμενο στις υποδείξεις του εφόρου Αρχαιοτήτων Ολυμπίας, η απόδοση του ονόματος στο Πουρνάρι. Ο Πολίτης, ωστόσο, βασιζόμενος στις πληροφορίες του Στράβωνα και του Παυσανία, αλλά και στην κοινή πεποίθηση νεοτέρων μελετητών, υποστηρίζει την απόδοση του ονόματος της αρχαίας πόλης στο Μπρούμα. 

Φαίνεται ότι η άποψη της Επιτροπείας επικράτησε, αφού στο φύλλο 148 της 20ης Απριλίου 1915 (αλλά με ημερομηνία 16 Απριλίου) της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως δημοσιεύτηκε η απόφαση του υπουργού Εσωτερικών Ν. Τριανταφυλλάκου "περὶ μετονομασίας τῆς κοινότητος Μπρούμα εἰς κοινότητα Ἡρακλείας". Το κείμενό της έχει ως εξής:

Ἀριθ. 2930

Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ

Ἔχοντες ὑπ' ὄψιν α΄) τὸ ἄρθρον 8 τοῦ ,ΔΝΖ΄ Νόμου τῆς 10 Φεβρουαρίου 1912 "περὶ συστάσεως δήμων καὶ κοινοτήτων", ὡς ἐτροποποιήθη καὶ συνεπληρώθη διὰ τοῦ ἄρθρου 8 τοῦ 641 νόμου τῆς 11/14 Φεβρουαρίου 1915, β΄) τὴν ὑπ' ἀριθ. π(αρελθόντος) ἔ(τους) πρᾶξιν τοῦ κοινοτικοῦ συμβουλίου Μπρούμα - Ὀλυμπίων, καὶ γ΄) τὰς ὑπ' ἀριθ. 13, 15 καὶ 16 π(αρελθόντος) ἔ(τους) γνωμοδοτήσεις τῆς ἐπιτροπείας τῶν τοπωνυμίων τῆς Ἑλλάδος, ἐγκρίνομεν ἵνα ἡ κοινότης Μπροῦμα μετονομασθῇ "κοινότης Ἡρακλείας".

Ἐν Ἀθήναις τῇ 16 Ἀπριλίου 1915.

Ὁ Ὑπουργὸς

Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΑΚΟΣ

Σχεδόν δύο μήνες αργότερα, στις 2 Ιουνίου 1915 (αλλά με ημερομηνία 29/5), η κοινοτική αρχή του χωριού, με πρόεδρο τον Διονύσιο Παπουτσή δημοσιεύει την απόφαση στις τοπική εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ (φύλλο 5391).

Με την αλλαγή αυτή δημιουργήθηκε ένα δεδομένο ως προς την συσχέτιση της αρχαίας Ηράκλειας με την σύγχρονη, άποψη που άλλωστε είχε εκφραστεί, περισσότερο από εκατό χρόνια νωρίτερα από την μετωνομασία, από τους Ευρωπαίους περιηγητές της περιόδου της Τουρκοκρατίας (π.χ. Aldenhoven), αλλά και τους πρώτους αρχαιολόγους που έφτασαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος (π. χ. Curtius και Bursian)

Απόκριες στον Πύργο του 1915

Σκαλίζοντας τυχαία μερικά φύλλα της εφημερίδας "Πατρίς", ανατυπωμένα πριν από μερικά χρόνια με αφορμή την επέτειο της εκατονταετηρίδος κυκλοφορίας της, διάβασα μεταξύ άλλων ένα άρθρο από το φύλλο 5330 της Κυριακής 21 Φεβρουαρίου 1915. Ο αρθρογράφος μεταφέρει εντυπώσει από τον αποκριάτικο χορό της προηγούμενης βραδιάς, ο οποίος δόθηκε στο πιο γνωστό κέντρο της εποχής εκείνης στον Πύργο, το περίφημο καφενείο Κρόνιον.

Το Κρόνιον αποτελούσε σημείο αναφοράς για την διασκέδαση της αστικής τάξης στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Το κτήριο κατασκευάστηκε γύρω στο 1890 με σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ και ανήκε σε πλούσια οικογένεια του Πύργου. Ο πρώτος ιδιοκτήτης της επιχείρησης ονομαζόταν Μποσμποτίνης. 

Ευτυχώς, ο χρόνος στάθηκε καλός με την πλατεία του Πύργου, αφού εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις τα νεοκλασικά της κτήρια και η γενικότερη νεοκλασική αισθητική της, δείγματα της ευμάρειας από το εμπόριο της σταφίδας, γλίτωσαν από την "λαίλαπα" της αντιπαροχής από την δεκαετία του 1950 και έπειτα (η πλατεία Γεωργίου του Α΄ στην Πάτρα δεν είχε την ίδια τύχη). Έτσι, σώθηκε και το εξαιρετικό αυτό δείγμα αρχιτεκτονικής, που μπορεί κανείς να δει στην δεξιά πλευρά της πλατείας Σάκη Καράγιωργα (ή Επαρχείου), όπου στεγάζεται σήμερα η καφετέρια Ρεξ.

Όσο για το άρθρο που ανέφερα, το μεταφέρω εδώ απαράλλακτο, για να ρίξουμε μια κλεφτή ματιά στον Πύργο πριν από 97 χρόνια!

"ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΟΡΟΝ ΤΟΥ ΚΡΟΝΙΟΥ"

Ὁ χορὸς ποὺ ἐδόθη χθὲς τὸ βράδυ εἰς τὸ Κρόνιον ὑπερέβη πᾶσαν προσδοκίαν.

Μετημφιεσμένοι ἕνα σωρὸ κατέκλυσαν τὴν κομψήν, καίπερ κεκοσμημένην ἐναμίλλως πρὸς τὴν καλλιτεχνίαν τοῦ κ. Μποσμποτίνη, αἴθουσαν.

Ἐπίσης, καὶ ... ἀμασκάρευτοι πολλοί, πάρα πολλοὶ ἦλθαν συμβάλλοντες εἰς τὴν γενικὴν εὐθυμίαν, ἡ ὁποία σχεδόν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ἦτο εἰς τὸ ζενίθ της. 

Πολλοὶ νέοι καὶ μὴ εἰς τοὺς καναπέδες - ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς - ἔρριπτον σερπαντίνες καὶ χαρτοπόλεμο.

Διεκρίθη καὶ μία παρέα, ἡ ὁποία κατεῖχε τὴν γωνίαν τοῦ "Κρονίου" καὶ ἡ ὁποία ἵστατο ὡς ἑλλανόδικος ἐπιτροπή, ὅταν ἐχόρευον ... οἱ ἄλλοι. 

Διεκρίθησαν δύο πιερρότοι σκορπίζοντες ζωὴν καὶ εὐθυμίαν εἰ τὴν αἴθουσαν.

Ἐπίσης, μία μικροῦλα δεσποινὶς παλῃάτσος μὲ ῥὸζ κοστοῦμι, ἡ ὁποία ἦτο πολὺ-πολὺ χαριτωμένη.

Ἡ κυρία μὲ τὸ φόρεμα τοῦ χρώματος τῆς ἐλπίδος - ὁ κύριος δηλαδή ὁ κρυπτόμενος - ἐχόρευσε καὶ πάλιν άκούραστος.

Καὶ ὁ σύντροφός της, ὁ ἱσπανὸς ἱππότης, διεκρίνετο.

Ὁ κ. Γαβριηλίδης ἦτο ὅλος ζωὴν καὶ ἔδοσε τὸν τόνον εἰς τὴν εὐθυμίαν τῆς ἑσπερίδος.

Ὁ κ. Ἰακωβίδης ἐπλειοδότει πάντοτε. 

Ὁ εὔζωνας τοῦ προχθεσινοῦ χοροῦ ἦτο μαῦρος ντομινοφόρος κ' ἔδιδε ... σερπαντίνες.

Ἦλθε καὶ ἕνας γνωστὸς καὶ γλεντζὲς κύριος μὲ ντόμινο ταγκὸ, ὁ ὁποῖος ἐχόρευσε ἀρκετά.

Ὁ κ. Ἀλικάκης - μὲ μαῦρο κοστοῦμι - ἀνεδαύλιζε τὴν εὐθυμίαν.

Αἱ κυρίαι που παρευρέθησαν ἀμεταμφίεσται, σὰν νὰ εὐρισκόντανε σὲ κάθε ἄλλο μέρος ἀπὸ ... χορὸ Ἀπόκρηας.  Καὶ νὰ συλλογίζεται κανεὶς πῶς ἤταν ἡ ἐορτὴ τῆς τρέλλας!

Ἐλησμόνησα κἄτι μαύρα ντόμινα, ποῦ ἐσκορποῦσαν εὐθυμίαν παντοῦ.

Καὶ μία παχοῦλα δεσποινὶς, ποῦ ἐχόρευσε θαυμάσια καὶ ἀκούραστα.

Μία παρέα ντομινοφόρων πρὸς τὸν Μπουφὲ μαζὺ μὲ κἄποιον ἠθοποιὸν τὤρριξαν στὴν μπύρα. 

Ἐν γένει ὁ χορὸς ἦτο ἄριστος καὶ ὀφείλονται συγχαρητήρια εἰς τὸν διευθυντὴν τοῦ "Κρονίου".

Ἡ ὑπηρεσία του μάλιστα ὑπῆρξε ἄμεμπτος καὶ περιποιητικωτάτη.

* Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το καφενείο Κρόνιον στα ιστολόγια 

Ιστορικά Θέματα (http://istorika-8emata.blogspot.gr/2008/04/blog-post_15.html)

και Ακροκέραμα (http://akrokerama.blogspot.gr/2012/06/rex.html).

* Στην πρώτη φωτογραφία (από το ιστολόγιο Ακροκέραμα) στιγμιότυπο μπροστά το καφενείο Κρόνιον την πρώτη ή δεύτερη δεκαετία του προηγούμενου αιώνα.

Το γάνωμα

Οι Απόκριες ή γουρνοσφάγια πλησιάζουν και φέτος και οι τελευταίες ετοιμασίες άρχισαν να γίνονται! Για την περιοχή μας το σφάξιμο των χοιρινών έχει καθιερωθεί να γίνεται την Πέμπτη πριν την Τσικνοπέμπτη, ώστε το αλατισμένο κρέας να σιτεύει μια εβδομάδα και να παστώνεται την γιορτινή αυτή μέρα.

Το βασικό σκεύος για το "λιώσιμο του γουρουνιού", δηλαδή το πάστωμα του χοιρινού κρέατος, είναι φυσικά το καζάνι ή κακκάβι στην τοπική ιδιόλεκτο, λέξη που προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη κακκάβη.

Τα κατασκευασμένα από χαλκό σκεύη, γνωστά και ως χαλκώματα ή τεντζέρια (<tencer = κουζίνα στην τουρκική) ή μπακίρια (<bakir = χαλκός στην τουρκική), που βρίσκονταν σε χρήση μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, ήταν ως ένα βαθμό επικίνδυνα, καθώς ο χαλκός οξειδώνεται εύκολα και σε συνδυασμό με τα οξέα των φαγητών μπορεί να προκαλέσει δηλητηρίαση και να οδηγήσει ακόμη και στον θάνατο.

Γι' αυτό ανά τακτά διαστήματα τα κουζινικά κάθε σπιτιού (κατσαρόλες, τηγάνια, μπρίκια, και τα χάλκια μαχαιροπίρουνα και κουτάλες/πιρούνες μαγειρέματος) υποβάλλονταν στην διαδικασία του γανώματος. Η τέχνη αυτή εξασκείτο (και συνεχίζει σε μικρότερο βαθμό να εξασκείται ακόμη) από λίγους συγκριτικά τεχνίτες, που σπανιότερα την διδάσκονταν ως μαθητευόμενοι και συχνότερα την "κληρονομούσαν" ως επάγγελμα από τον πατέρα τους. Μάλιστα, το συγκεκριμένο επάγγελμα είναι σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένο με τους τσιγγάνους, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των γανωματήδων ήταν (και είναι) τσιγγάνικης καταγωγής.

Η λέξη γανώνω αποτελεί μία από τις λέξεις που συνοδεύουν τους Έλληνες επί χιλιετίες. Ο τύπος γανάω απαντά ήδη στον Όμηρο, ενώ στην κλασική αττική διάλεκτο συναντάται ως γανόω. Και τα δύο σημαίνουν λάμπω/γυαλίζω, υποδεικνύοντας ότι και η αρχική σημασία του σύγχρονου γανώνω είναι "κάνω τα σκεύη να γυαλίσουν". Ο τεχνίτης που εκτελεί την διαδικασία ονομάζεται γανωματής ή καλαντζής, από την ουσία που χρησιμοποιείται για το γάνωμα, το καλάι (από το τούρκ. kalay = κασσίτερος).

Σε γενικές γραμμές οι διαδικασία έχει ως εξής:

Καταρχάς, το σκεύος καθαρίζεται εσωτερικά με την χρήση "σπίρτου", δηλαδή υδροχλωρικού οξέως, προκειμένου να απομακρυνθούν οι βρωμιές, οι σκουριές και το προηγούμενο στρώμα του καλάι. Ενίοτε, μετά το καθάρισμα με οξύ, τρίβεται και με άμμο.

Έπειτα, το καζάνι μπαίνει στην φωτιά, της οποίας  η ένταση δυναμώνει, όταν είναι αναγκαίο, με την βοήθεια ενός φυσερού. Όταν το καζάνι ζεσταθεί, ο καλαντζής βάζει μέσα κομμάτια από καλάι (δηλαδή κασσίτερο), τα οποία με την βοήθεια της θερμότητας λιώνουν. Τότε, το υγρό μέταλλο απλώνεται με την βοήθεια ενός βαμβακερού υφάσματος ή κομματιού βαμβακιού σιγά - σιγά σε όλο το εσωτερικό του σκεύους. Κάθε τόσο ο γανωματής πασπαλίζει τα σημεία που μόλις γάνωσε με νισαντίρι, δηλαδή σκόνη χλωριούχου αμμωνίου (από το τουρκ. nişadır). Αυτή βοηθά ώστε το καλάι να κολλήσει πάνω στα τοιχώματα του καζανιού και να μην ξεκολλήσει αμέσως μόλις το σκεύος ξαναμπεί στην φωτιά.

Όταν το καλάι στρώσει καλά στα τοιχώματα του καζανιού, μένει να κρυώσει και ξεπλένεται με κρύο νερό για να στερεωθεί η επίστρωση. Είναι πλέον έτοιμο να χρησιμοποιηθεί για μαγείρεμα, αλλά για μερικές μόνο φορές, αφού ανάλογα με την συχνότητα της χρήσης αλλά και το είδος των φαγητών που ετοιμάζονται μέσα στο σκεύος, το καλάι φεύγει νωρίτερα ή αργότερα.

Οι καλαντζήδες, βέβαια, δεν γανώνουν μόνο: επισκευάζουν τρυπημένα σημεία, κολλάνε ξεκολλημένα χαρβάλια (χερούλια) με την βοήθεια ενός ορυκτού, του βόρακα (<buraq, από την αραβική λέξη για το λευκό), και γενικά συντηρούν και επισκευάζουν όλα τα χάλκινα χρηστικά αντικείμενα.

 Σήμερα το πρωί είχα την ευκαιρία να δω ζωντανά την διαδικασία από έναν πλανόδιο καλαντζή και την γυναίκα του που έστησαν το υπαίθριο εργαστήριό τους στην είσοδο της πλατείας. Φαίνεται μάλιστα ότι είχαν αρκετή πελατεία, αφού γάνωσαν, όσο ήμουν εκεί τρία καζάνια και «κοκκίνησαν» το ένα από αυτά! Η τιμή κυμαίνεται ανάλογα με το μέγεθος του καζανιού από 20 έως 50 ευρώ!

Διοικητική υπαγωγή Μπρούμα (από την ίδρυση του κράτους ως σήμερα)

Η διοικητική διαίρεση του νέου ελληνικού κράτους υπήρξε πολυτάραχη, καθώς υπέκειτο συχνά στην γνωστή μάστιγα των Ελλήνων, το μέσο. Ενίοτε, ντόπιοι πολιτικοί, εξυπηρετώντας συμφέροντα του εαυτού τους ή τον ψηφοφόρων τους υποστήριζαν την μία ή την άλλη διοικητική διαίρεση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πρωτεύουσας του  Δήμου Ολυμπίων κατά τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα, η οποία άλλαζε κάθε λίγο (συνολικά γύρω στις 10 φορές), μεταφερόμενη από το Δούκα στο Κρεκούκι και πάλι πίσω!

Σε ό,τι αφορά το δικό μας χωριό, εντάχθηκε το 1833 από την Αντιβασιλεία του Όθωνα στον Δήμο Κυθηρίας (έδρα το Κρεκούκι), της Επαρχίας Ηλείας του Νομού Αχαΐας και Ήλιδος.

Τρία χρόνια μετά, το 1836, ο Όθωνας με νέο διάταγμα καταργεί την προηγούμενη διαίρεση του κράτους σε νομούς και εισάγει το σύστημα των Διοικήσεων, διατηρώντας όμως τους υπάρχοντες Δήμους. Έτσι το Μπρούμα, μαζί με τον Δήμο Κυθηρίας, υπάγεται πλέον στην Διοίκηση Ηλείας με έδρα τον Πύργο.

Το 1841 η πληθώρα των προφανώς μη λειτουργικών και πολυέξοδων Δήμων της χώρας μειώνεται. Οι 22 Δήμοι της Ηλείας συγχωνεύονται σε 8. Μεταξύ αυτών, από την ένωση των καταργηθέντων Δήμων Κλαδέας (Έδρα το Δούκα), Πίσσης (έδρα η Βύλιζα) και Κυθηρίας, σχηματίζεται ο νέος Δήμος Ολυμπίων με έδρα το Δούκα.

Το 1845 ο Όθωνας άλλαξε γνώμη για το σύστημα των Διοικήσεων, που είχε επιβάλλει το 1836, και αποφάσισε να το καταργήσει και να επαναφέρει τη διαίρεση σε Νομούς. Έτσι, την χρονιά αυτή βρίσκουμε το Μπρούμα να υπάγεται στον Δήμο Ολυμπίων της Επαρχίας Ηλείας του Νομού Αχαΐας και Ήλιδος.

Το 1899 ο μεγάλος Νομός Αχαΐας και Ήλιδος χωρίστηκε στα δύο, οπότε ο Δήμος Ολυμπίων ανήκε πλέον στην Επαρχία Ηλείας του Νομού Ηλείας. Αυτό κράτησε, ωστόσο, μόνο για 10 χρόνια, αφού το 1909 οι δύο Νομοί επανενώθηκαν.

Το δράμα των Δήμων και της σύστασής τους έληξε το 1912, όταν καταργήθηκαν όλοι οι Δήμοι του κράτους και εισήχθη το σύστημα των κοινοτήτων. Το Μπρούμα (και από το 1915 με το νέο όνομα Ηράκλεια) αποτέλεσε αυτόνομη κοινότητα της Επαρχίας Ηλείας του Νομού Αχαΐας και Ήλιδος.

Το σύστημα του 1912 διατηρήθηκε μέχρι και το 1997, με την εφαρμογή του σχεδίου "Καποδίστριας". Τότε, η Ηράκλεια έγινε ένα από τα δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας του Νομού Ηλείας.

Σήμερα, στο πλαίσιο του σχεδίου "Καλλικράτης", ανήκουμε σαν Τοπική Κοινότητα Ηράκλειας στην Δημοτική Ενότητα Αρχαίας Ολυμπίας, που μαζί με τις δημοτικές ενότητες Λαμπείας, Λασιώνος και Φολόης συνιστούν τον Δήμο Αρχαίας Ολυμπίας. Ο Δήμος Αρχαίας Ολυμπίας με την σειρά του υπάγεται στην Περιφερειακή ενότητα Ηλείας της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος.

Θα μου πείτε, δύσκολα πράγματα να τα συγκρατήσει κανείς. Η σημασία τους έγκειται, εντούτοις, στο γεγονός ότι αποτελούν έμμεσα τεκμήρια της σχέσης ενός μικρού τόπου με τα μεγάλα κέντρα της περιοχής του. Το χωριό μας ακολούθησε την πορεία του Δήμου Ολυμπίων (όσο υπήρχε σαν διοικητική μονάδα), σε όλους τους σταθμούς της. Δεν είναι προφανές ότι αυτό καθορίζει την εξέλιξή του;

* Στην εικόνα, η σφραγίδα του Δήμου Ολυμπίων, καθορισμένη με Διάταγμα του 1867.

Διοικητική υπαγωγή Μπρούμα (ως την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους)

Η σημασία της διοικητικής διαίρεσης ενός κράτους, πέρα της προφανούς χρησιμότητας της ως εργαλείου ελέγχου της επικράτειας, δημιουργεί ένα είδος συνεκτικού δεσμού ανάμεσα στα τμήματα μιας επαρχίας, που πολλές φορές παίρνει και την μορφή της κοινής μοίρας είτε στις θετικές είτε στις αρνητικές εξελίξεις.

Το χωριό μας συνδέθηκε σε όλη του την ιστορική διαδρομή όχι με την ορεινή Ηλεία ή την επαρχία Ολυμπίας (Τριφυλία), αλλά με την πεδιάδα της Ηλείας, δηλαδή με το δυτικό, παραθαλάσσιο τμήμα και ακολούθησε τα βήματα της περιοχής αυτής μέχρι την δημιουργία του νεότερου ελληνικού κράτους ως και σήμερα.

Με δεδομένο ότι η πρώτη γνωστή επίσημη εμφάνιση του χωριού ανάγεται στα 1700, στην απογραφή του Βενετού Προνοητή της Πελοποννήσου Francesco Grimani, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η σύστασή του έλαβε χώρα την αμέσως προηγούμενη περίοδο, γνωστή ως πρώτη Τουρκοκρατία (1460-1687).

Την περίοδο αυτή ο Μοριάς είναι χωρισμένος σε 8 βιλαέτια (επαρχίες): 

1. της Κορώνης 

2. του Μυστρά

3. της Καρύταινας

4. της Μεθώνης

5. των Καλαβρύτων

6. των Παλαιών Πατρών

7. της Κορίνθου 

8. του Χλουμουτσίου (Hlumiç, δηλαδή της περιοχής γύρω από το κάστρο Χλεμούτσι).  Το βιλαέτι του Χλουμουτσίου χωριζόταν με την σειρά του σε 6 καζάδες (υποδιοικήσεις): του Χλουμουτσίου, του Άργους, της Τριπολιτσάς, της Θάνας, του Αγίου Πέτρου και του Αναπλιού (Ναυπλίου). Με δεδομένη την μεταγενέστερη διοικητική υπαγωγή, το Μπρούμα θα πρέπει να ανήκε στον Καζά του Χλουμουτσίου, μέχρι την κατάληψη της Πελοποννήσου από του Βενετούς το 1687.

Οι Βενετοί, ακολουθώντας σε γενικές γραμμές την προηγούμενη οθωμανική διοίκηση, χώρισαν την Πελοπόννησο σε 4 Provinciae (επαρχίες): 

1. Romania, 

2. Messenia 

3. Laconia 

4. Accaia

 καθεμιά από τις οποίες χωριζόταν σε 4 territorii (περιοχές). Την επαρχία Αχαΐας αποτελούσαν, δηλαδή, τα τερριτόρια των Καλαβρύτων, της Πάτρας, της Βοστίτσας και της Γαστούνης. Στο τελευταίο φαίνεται ότι υπαγόταν και το Μπρούμα, όπως υποδεικνύει η βενετική απογραφή του 1700.

Μετά την ανακατάληψη του Μοριά από του Τούρκους και μέχρι την σύσταση του αυτόνομου ελληνικού κράτους υπό τον Καποδίστρια, επιβλήθηκε από την οθωμανική διοίκηση ένα νέο διοικητικό καθεστώς. Ο Μοριάς, που αποτελούσε Πασαλίκι (ευρύτερη διοικητική επαρχία υπό την διοίκηση ενός Πασά) διαιρείτο σε 24 βιλαέτια: 

1. Πόλη της Τριπολιτσάς                             2. Περίχωρα της Τριπολιτσάς 

3. Καρύταινα                                              4. Φανάρι 

5. Λάλα                                                      6. Πύργος 

7. Γαστούνη                                                8. Πάτρα 

9. Καλάβρυτα                                             10. Βοστίτσα 

11. Κόρινθος                                              12. Ναύπλιο 

13. Άγιος Πέτρος                                        14. Άργος 

15. Πόλη του Μυστρά                                 16. Περίχωρα του Μυστρά 

17. Μονεμβασιά                                         18. Λεοντάρι 

19. Ανδρούσσα                                           20. Καλαμάτα 

21. Κορώνη                                                22. Μεθώνη 

23. Ναβαρίνο                                              24. Αρκαδιά

Μαζί με σχεδόν 180 ακόμα χωριά, το Μπρούμα ανήκε στο βιλαέτι της Γαστούνης.

Ο Καποδίστριας, τέλος, χώρισε το αυτόνομο (και όχι ακόμη ανεξάρτητο) ελληνικό κράτος σε επαρχίες, που δεν διέφεραν ιδιαίτερα από το προηγούμενο οθωμανικό σύστημα. Μια εικόνα για την εσωτερική διοίκηση της εποχής του Καποδίστρια δίνει η απογραφή της γαλλικής αποστολής υπό τον στρατηγό Μαιζόν το 1829. Μεταξύ των επαρχιών του κράτους ήταν η επαρχία Γαστούνης, διαιρεμένη σε 4 τομείς

1. Κάτω Ποταμού* (περιοχή της Ανδραβίδας και των περιχώρων)

2. Άνω Ποταμού (περιοχή της Γαστούνης και των περιχώρων)

3. Γούβες (από την Βαρβάσαινα έως το Λάλα)

4. Κάπελη (Κούμανι και περίχωρα)

Το Μπρούμα εμφανίζεται μεταξύ των χωριών του τομέα Γούβες, για τον οποίο δυστυχώς τα στοιχεία της απογραφής αυτής δίνονται κατά προσέγγιση.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι το χωριό ήταν πάντοτε συνδεδεμένο με τα κέντρα λήψης αποφάσεως της περιοχής (μέχρι την εποχή του Καποδίστρια, δηλαδή, με την Γαστούνη, την έδρα της ισχυρής οικογένειας των Σισίνηδων), όπως συνέβη και με την μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους πορείας του.

Σε επόμενη ανάρτηση θα παρουσιαστεί η πορεία της διοικητικής υπαγωγής του χωριού από την βασιλεία του Όθωνα και εξής.

* Οι περιοχές Άνω Ποταμού και Κάτω Ποταμού χωρίζονται προφανώς από το μεγάλο ποτάμι του κάμπου, τον Πηνειό.

(Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο προέρχεται από το ιστολόγιο androni.blogspot.com και αναπαριστά την διοικητική διαίρεση του Μοριά κατά την δεύτερη Τουρκοκρατία μαζί με στοιχεία από την περίοδο του Καποδίστρια)